Ten utwór utwór jest dostępny na licencji Creative Commons.
+ + Ukryj menu + + Powrót + + Pokaż menu + +

Rok 1580
Ludność ziem rdzennie polskich  4,5-5 mil, głów
Ziem ruskich, Litwy i Inflant       5 mil. głów
                      Razem        10 mil. głów

Francja                          14,3 mil. głów
Włochy                           10,4 mil. głów
Hiszpania                         8,2 mil. głów
Anglia                            4,6 mil. głów
Rosja                             4,3 mil. głów
Prusy                             1,0 mil. głów

Dążąc do tych celów, katolicyzm włączał się w konkretną "konstelację warunków zastanych", różną u różnych narodów i dla tego też przebieg realizacji jak i wyniki końcowe musiały być różne dla różnych grup Przypadkowy moment zerwania się ciągłości politycznej z powodu bezdzietnej śmierci Zygmunta Augusta skłania Rzym do decyzji oparcia się o szlachtę, poparcia jej w dążeniach przeciw następcom na tronie królewskim, do osłabienia władzy. Kościół stawia na demokrację szlachecką i wygrywa. Odtąd są ze sobą sprzęgnięci wspólnymi interesami. Znana jest historia z konfiskatą drugiego wydania Skargi kazań sejmowych "O monarchii". Konstelacja warunków zastanych złączyła wiec katolicyzm w Polsce ze szlachtą, z demokracją szlachecką. Na Zachodzie natomiast, katolicyzm jako narzędzie swoje używał wyłącznie systemy rządów monarchicznych. We Francji jeszcze 40 lat temu, pojęcie katolik było równoznaczne z przynależnością do obozu monarchicznego. Świadczy o tym ks. Załęski: "sztandar reakcji podniosły w innych krajach rządy łącznie z duchowieństwem, u nas duchowieństwo łącznie z narodem"

>

Bajdurzenie o polskiej rasie nie wytrzymuje krytyki. Nie ma jakiejś "polskiej" rasy odrębnej od podłoża Słowiańszczyzny. Podkładką rasową dzisiejszych Prus, które stworzyły wielkie Niemcy, są w przeważającej mierze rasowi Słowianie, niczym od Polaków pod względem biologicznym się nie różniący. Polacy, trafiając w kręgi innych kultur, szybko zatracają wszystkie cechy pozornie tak "polskie". Nie ma podstaw do twierdzenia, iż charakter narodowy polski wyrósł z rasy, iż jest odbiciem duszy rasowej. Wręcz przeciwnie: uważamy charakter rzekomo "polski", za coś, co nam narzucono, przeciw czemu nasza rdzenna, rasowa polska dusza, rozpaczliwie się buntuje. Toteż w ślad za Dmowskim można powiedzieć: "Nie zapominajmy, że społeczeństwo pruskie, będące tak biegunowym przeciwieństwem naszego typu szlacheckiego, w znacznej mierze ulepiło się z tego samego materiału rasowego co nasze, że dzisiejsi, nienawistni nam, ale jednocześnie pod wielu względami tak nam imponujący Prusacy - to potomkowie wspólnych nam przodków lub bliskich ich krewniaków, Słowian nadłabskich, Pomorzan i w ogromnej liczbie czystej krwi Polaków. Ten sam w znacznej mierze materiał tylko wychowany w innej szkole państwowej, dał tak silny, żywotny, tak czynny politycznie naród, że zdołał on zorganizować całe Niemcy"

Możemy więc przejść do rozpatrywania istoty katolicyzmu, którego wierne wyświetlenie a następnie analiza wpływu jaki wywarł na rozwój życia narodu, jest najbardziej zasadniczym problemem czasokresu 1600-1950 r. Pojmiemy więc głębię tego oddziaływania, gdy uświadomimy sobie, iż "kościół katolicki jest tym dla naszego narodu, czym matka dla swojego dziecka"

"Religia jest to uporządkowanie stosunku człowieka do Boga"

Kościół jest arką Noego, dzięki posiadaniu nauki objawionej od Boga, a tym samym jest nieomylny. Do uzyskania zbawienia kościół jest konieczny, gdyż w kościele przebywa Chrystus. Określenie "Chrystus w kościele" pojmować należy w ten sposób, iż przynależność do kościoła, sprawia ciągłość obcowania pośredniego z Chrystusem,. który jest niejako jego substancją. Elementami jej są: nauka objawiona, jako zbiór prawd podanych przez Boga; zasady moralne i obyczajowe, których stosowanie w życiu oznacza naśladowanie Chrystusa, przez co jednostka doskonaląc swą duszę może wznosić się na ogromne wyżyny; ciągła mistyczna obecność Chrystusa wśród wiernych dzięki liturgii i obrządkom; ucieleśnianie się Chrystusa w czasie mszy; dokładne określenie dróg postępowania jednostki w każdej sytuacji życiowej, dzięki którym praca nad zbawieniem własnym nie doznaje nigdy przerwy; organizacja kościoła katolickiego zespalająca wszystkie te elementy w całość. Z drugiej strony kościół jest "ciałem Chrystusowym". Tym ciałem Chrystusowym nie jest jednostka, lecz zespół wiernych. Przedstawia się to w ten sposób, iż ludzkość należy rozumieć jako jednego człowieka... "Człowiekiem jako takim, człowiekiem całkowitym nie jest człowiek pojedyńczy, lecz człowiek cały, jest pełność rozrzuconych w tysiącznych indywidualnościach form, wyrażających ludzkość: ona dopiero razem wzięte dają człowieka całego"

Dusza więc jest jedynym trwałym punktem we wszechświecie; jedyną wartością. o którą należy dbać. Dążyć do zbawienia znaczy ta samo co zbliżyć się do Boga. Odbywa się to przez kilka jakby etapów: kościół, Chrystus i Bóg. Chrystus jest tym decydującym ogniwem, dzięki któremu istnieje możliwość przejścia z płaszczyzny bytu do płaszczyzny Absolutu. Sposób zachowania się jednostki w życiu doczesnym, mający ją doprowadzić da zbawienia wiecznego, jest najbardziej charakterystyczną i najważniejszą właściwością katolicyzmu. Ks. dr. Żelazowski jest zdania następującego: "Ponieważ Ojciec niebieski dał nam duszę stworzoną na obraz swój, więc będziemy pragnęli upodobnić Mu się o ile to możliwe. Urabiajcie więc dusze wasze, rozwijajcie w niej dobre uczucia, które umocnią i wewnętrzne zdolności, które zbliżą nas bardziej do Boga Reszta-to marność, bezużyteczność, nicość Oderwijcie się od rzeczy ziemskich"

Obiektem pracy katolika musi więc być tylko własna dusza. Metoda pracy to wewnętrzne zmaganie się ze swą naturą, której wyrazem są "nieuporządkowane namiętności, owo smutne następstwo grzechu pierworodnego", jak pięknie mówi encyklika papieska "Quadragesimo Anno". Zmaganie się wewnętrzne, związane z wykonywaniem pracy doskonalenia swej duszy, zasadza się na mistyce i kontemplacji, która urzeczywistnienie swoje znajduje w izolacji i odsunięciu od świata, w ucieczce od "życia" i spraw doczesnych. Jest to całkowicie naturalne jeśli się zważy, iż "duchowi katolicyzmu obca jest służba temu światu z zasady"

W tych okolicznościach cały świat zewnętrzny dla katolika staje się tylko zawadą we właściwym zajęciu, jakim powinno być wyłącznie obcowanie z nieporuszonym Bogiem, w zacisznej kaplicy rozkontemplowanej duszy. Słusznie więc może powie dziać katolik nagabującemu go, politowania godnemu fantaście o dobrze rozwiniętej muskulaturze, wyszkolonym technicznie umyśle i umiejętnościach; a płonącemu żądzą bohaterskiego wysilenia, męki trudu, wytężonego życia codziennego, aż po kres godziny swego istnienia: "rzeczy doczesnych winienem używać tylko o tyle, o ile to się przyczyni do osiągnięcia mego celu ostatecznego, najwyższego"

"Lecz jeśli się stawia życie kontemplacyjne świętych na szczycie życia ludzkiego, czy również trzeba stwierdzić, że wszystkie czynności człowieka i cała cywilizacja powinny w nim widzieć swój cel?... Po cóż bowiem najniższe zajęcia codzienne, pocóż handel jeśli nie poto, by ciało zaopatrzone we wszystkie rzeczy niezbędne do życia znalazło warunki potrzebne do kontemplacji. Pocóż cnoty moralne i roztropność, jak nie po ta by uciszały namiętności i zabezpieczały spokój wewnętrzny, podstawowy warunek życia kontemplacyjnego? Pocóż wszystkie władze państwowe jak nie po to, by zapewnić pokój zewnętrzny, potrzebny dla kontemplacji?"

Geneza tych sformułowań, przez które przebija wola wegetacji, wyprowadza się z bazy katolicyzmu t, j. z judaizmu. Jak stwierdza J. Maritain: "cud Izraela, cud nadprzyrodzony, to jarzmo, przemocą nałożone na karki zbuntowanych, polega na tym, że Bóg Izraela jest zarazem Bogiem Jedynym, najwyższym, transcedentalnym"

Gdy uprzytomnimy sobie, iż katolicyzm sięga po całą duszę człowieka, ogarniając ją bez reszty wraz z "uczuciem i sercem", to w całej pełni wystąpi socjalna jago strona. Po przez oponowanie duszy jednostki, po przez urobienie według swego modelu, napełnienie od podstaw swoją treścią, katolicyzm tym samym wkracza we wszystkie dziedziny życia zbiorowego. Podstawą życia socjalnego jest typ duchowy jednostki; ten zaś jest produktem panującej ideologii grupy. Ambicją katolicyzmu było zawsze wypełnić sobą ideologię grupy każdego narodu. Tak więc przewaga katolicyzmu, zawsze wiąże się z kształtowaniem życia danej grupy według jego zasad. Jeśli teraz uzmysłowimy sobie podstawy światopoglądu katolickiego, wyżej omawiane, to wówczas dopiero staje się jasne dlaczego kraje katolickie, (katolickie w znaczeniu nasiąknięcia ideologii grupy pierwiastkami katolickimi) mają taką kierunkową rozwoju, a nie inną. Ideał katolickiego życia, pustelnia, czy też izolowana cela zakonnicza, przy oderwaniu się od "nicości" świata zewnętrznego, w zależności od stopnia swego urzeczywistnienia, wpływa decydująco na tętno życia socjalnego w gospodarstwie, polityce, kulturze. Im wyższy stopień urzeczywistnienia ideału katolickiego życia, tym uboższe, bardziej zdegradowane życie socjalne narodu. I na odwrót - im słabszy stopień wcielenia katolicyzmu w rzeczywistość narodu, tym większe możliwości jego twórczości, napięcia życia gospodarczego, politycznego i kulturalnego. Twierdzenie to nie może być odwrócone, gdyż, jak głosi J. Maritain "katolicyzm kształtuje cywilizację, lecz nie jest przez nią ukształcony"

Katolicyzm, kierując myśl i dążenie jednostki ku zbawieniu duszy, jednocześnie wskazuje drogę do tego celu prowadzącą: jest to kontemplowanie. Słyszę z góry oklepany argument o pracy, ofiarności itd. Owszem katolicyzm zaleca pracę i wysiłek, lecz tylko w ramach konieczności utrzymania się fizycznego. Nauka kościoła w tym względem jest niedwuznaczna. Ojciec kościoła św. Ambroży wyraźnie mówi o konieczności zachowania ubóstwa, nieprzekraczania minimum życiowego, gdyż cele dalsze mogą stwarzać dobrobyt, bogactwo, a bogactwo to są "powrozy szatana", lub też jak określa św. Alfons Liguryjski: "sidłem piekła"

Każdorazowe godzenie się z tym co już jest gotowe, co zostało po przez mękę i wytężenie stworzone, a wrogość wobec samej twórczości, przyjmuje groteskową postać. Słyszymy, ze wszystkich stron, że katolicyzm nie tylko nie przeszkadza, ale nawet pomaga. Papież Leon XIII, zwany Wielkim, posuwa się tak dalece, iż występuje wprost jako herold "postępu". W pracy swej p. t. "Kościół a cywilizacja", powołuje się na historię, według której twórczość odbywa się dzięki "chrześcijaństwu", bo wszak... "wielki astronom Kopernik był głęboko religijnym"

Struktura grupy, która zastanie urobiona według ideału społecznego katolicyzmu, musi być skostniałym tworem, w którym nie może być mowy o jakichś twórczych przeobrażeniach. Stwierdza to z naciskiem św. Augustyn, dla którego: "państwo jest tylko zespołem ludzi żyjących w zgodzie". Pojmować to należy w ten sposób, iż cele ponad indywidualne w świecie doczesnym winny być zredukowane do właściwej miary. Państwo, naród, kultura, twórczość - są to narzędzia pomocnicze jednostki, dążącej do jedynie ważnego celu t. j. do zabawienia, wobec którego wszystko inne jest nic nie znaczącym epizodem. "Jednostka ludzka istniała wpierw niż państwo i posiada swoje przyrodzone prawo... państwo nie jest celem dla siebie, ani nie jest celem człowieka, ale celem i przeznaczeniem państwa jest dobro jednostek, czyli państwo jest dla obywateli, a nie obywatele dla państwa"

W przeciwieństwie do realizowanego ideału kontemplacyjnego, mistycznego, nazwano go aktywistycznym, dynamicznym. Rzekoma metamorfoza jest jednak szyta zbyt grubymi nićmi, by świadomego fałszu nie dostrzec. Ewolucja ta jest wynikiem ciężkiej konieczności, którą katolicyzm czyni ze złamanym sercem; wynika to stąd, iż - jak stwierdza pisarz katolicki - "ponad północnym zwrotnikiem człowiek musiał mozolnie wydzierać przyrodzie rzeczy potrzebne do życia.. I tak im więcej osiedlał się na północy, tym bardziej dusza jego wchłaniała w siebie obrachowany, racjonalistyczny pierwiastek, w przeciwieństwie do statecznego, z naturą związanego rodzaju Azjaty... Zwrócenie się do świata, odwrócenie się od Boga, jest wynikiem napiętego europejskiego myślenia i życia. Tysiącletnia walka z przyrodą pogłębiła w północnych strefach zainteresowania światem i metodami, które służyły do jego opanowania. Europejczykowi walka ta użyczyła cielesnej i duchowej struktury, zdatnej do pracy"

A więc zachodzi konieczność uczepienia się w jakiś sposób toczącego się wozu historii. I chociaż katolicyzmowi jest obcy kierunek w jakim się on posuwa, a wstrętna całkiem myśl, iż w twórczości cywilizacyjnej, z mitem związanej, miałby się wysilać, na miejscu zostać nic może, gdyż groziłyby mu konsekwencje, jakie stworzyła Reformacja. Więc pociesza się jak może tłumacząc sobie' "typ ten (katolicyzm aktywistyczny) nie ma oczywiście rozwijać techniki i ekonomii czasów obecnych, ale powinien pozbawioną Boga technikę i ekonomię w najszerszym tego słowa znaczeniu znowu napełnić duchem Bożym"

O tej megalomanii; pomieszanej z cynizmem, nierozłącznej od istoty katolicyzmu, świadczą choćby takie słowa Maritaina: "katolicyzm cieszy się wszelkim dobrem i bez zawiści wytwarza dobro nawet po za swymi granicami. Lecz dobro to jest tylko pozornie po za katolicyzmem, w rzeczywistości niewidzialnie i do niego należy. Czyż wszystko ostatecznie nie jest nasze, czyż nie należy do nas, którzy jesteśmy w Chrystusie?"

Odseparowanie się od groźnych żywiołów świata, pogrążenie się we mgle ckliwego sentymentalizmu, odcięło możność odczuć potęgi, siły, samopoczucia i dumy. Zostały tylko marne namiastki jak już o tym była mowa, albo w parze z nimi idące poczucie małości, pokory, duchowej nędzy istoty zrezygnowanej. Jakże spod zakłamania namiastek "indywidualizmu", "ambicji" wyraziście przebija się kompleks małości. Wystarczy nieco przenikliwiej spojrzeć w koko, a ujrzy się zbiorowisko skurczonych, zastraszonych, pokornych duszyczek. Przez pryzmat jękliwej małości patrzy się w Polsce na świat. Uderzająca jest postawa wobec dziejowych przeobrażeń we współczesności: przeciętna społeczna w Polsce nic, albo niewiele wie o niebywałym tempie doniosłych przemian w świecie, natomiast doskonale orientuje się gdzie i jak gnębi się "wolność jednostki", u jakich dynamicznych potęg "kiepsko się jada", nie ma masła, jaj, gdzie zmuszają człowieka do "wyrzeczenia się indywidualności", do "entuzjazmu", do wiary w jakieś mity, rasy, rewolucje, gdzie "biednego" człowieka zmuszają do pracy ponad siły, nie dają spokoju itd. Jeśli są w tych państwach elementy, które dzięki niższości duchowej, nie dały się porwać panującym mitom i są biernym stadem, opinia polska odczuwa w nich coś bliskiego, coś "polskiego" nieomal. Wieczna i międzynarodowa jest bowiem mierność ludzka. To też każdy Polak-katolik skwapliwie podpisze się pod twierdzeniem teoretyka katolickiego Maritain'a: "religia katolicka, dzięki temu, że jest nadprzyrodzona, jest absolutnie transcedentalna ponad-kulturalna, ponadnarodowa i ponad-rasowa"

Kierunek zainteresowań narzucony przez religię jest oczywisty: "najwyższą mądrością jest dążyć do królestwa niebieskiego przez wzgardę świata" mówi T. a Kempis w swej słynnej pracy p. t. "Naśladownictwo Chrystusa". Ten sam duch bije z każdej strony Pisma Świętego: "widziałem wszystko co się dzieje pod słońcem: a oto wszystko marność i utrapienie ducha"

Oczywiście, negatywny stosunek do życia i twórczości, wola nicości, jako krańcowy wyraz woli wegetacji i personalizmu, nie jest tylko przywilejem świętych ksiąg Starego Testamentu. Jeszcze wyraziściej określa to w Nowym Testamencie św. Paweł: "nie mamy tu stałego miejsca zamieszkania: jesteśmy jakby przechodniami i pielgrzymami na tym świecie a obcowanie (conversatio) nasze jest w niebie". Innymi słowy określa to św. Jakób: "Ktokolwiek chciał być przyjacielem tego świata, stawa się nieprzyjacielem bożym"

Wola nicości, konsekwentnie rozwinięt. zn.jduje swój wyraz we wrogości do życia w ogóle. Wyraża to Chrystus w uznaniu dla tych, którzy w trosce o zbawienie duszy dokonują na sobie dobrowolnej kastracji (anatomicznej): "są rzezańcy którzy się sami otrzebili, dla królestwa niebieskiego"

"Antropocentryczna teleologia, dopatrująca się w człowieku celu świata, leży na dnie różnych talmudycznych wypowiedzi...". "Jeden człowiek waży tyle co całe dzieło Stworzenia" (Abouth de r. Natan XXXI). "Kto opala jedną duszę ludzką, liczy mu to Pismo tak, jakby ocalił cały świat" (Miszna Sanhedrin IV, 5). "...przeto powinien każdy sobie mówić: dla mnie świat został stworzony"

"...było od r. 1540 w Europie zakonne zrzeszanie młode, dzielne, ujęte w żelazne karby genialnej reguły, która grupy ludzkie przetwarzała w siły, działające ze sprawnością sprężyny. To zakonne zrzeszenie miało za cel: zgłębiać teologię, nauczać i wychowywać młodzież, podnosić dusze ludzkie kazaniami, walczyć z kacerstwem, pełnić kapłańską służbę. Mysi ściągnięcia do Polski Jezuitów istniała od 1542 roku. Teologom reformacji, piratom dusz, jak ich nazywano, przeciwstawiali Jezuici owi doświadczenie, miłość publicznego dobra, odwagę cywilną, dzielność i szczerość w słowie i czynie. Sprowadzeni przez wielkiego Hozyusza, wysoce cenieni przez genialnego Zamoyskiego, popierani przez Stefana Batorego i Zygmunta III, działali w XVI w. dobroczynnie dla Polski i dla katolicyzmu"

"Wielkie to dzieło, owoc benedyktyńskiej pracy, erudycji i geniuszu, miało za życia Skargi dziewięć wydań, po jego śmierci w siedemnastym wieku cztery, w ośmnastym - cztery, w dziewiętnastym sześć, razem tedy dwadzieścia trzy wydań... Język polski nie miał książki w tym rodzaju; wszakże i poganie pisali życiorysy swych sławnych ludzi. Polski czytelnik z czytania żywotów może nabyć mądrości; patrząc na świętych, uczuje miłość ku ich cnotom, zacznie ich naśladować, ugodni się do działania, wzgardzi marnościami świata, umocni się we wierze"

Z rozczuleniem dodaje też autor, że "Skarga łączył zawsze religię z polskością"

"Światem tym i rzeczami znikomymi gardzić; niebieskich, dla których do wiary świętej przystajemy zawdy pragnąć i czekać z nierządnymi chuciami i cielesnymi wojnę wieść, a im się i wszystkim sprzeciwić; a tej się służby djabelskiej w śmiertelnych występkach warować: toć to jest chrześcijaninem być"

I oto, ten system religijny kształtował od stuleci świadomość narodową milionów Polaków, robiąc z nas na gwałt przykładnych członków powszechnego związku religijnego. Z radością to stwierdza jezuita ks. S. Załęski: "byliśmy i jesteśmy katolikami, tak dalece, że dla wielu nieprzystępnym jest wcale pojęcie Polaka akatolika"

Niższa wydajność pracy milionów polakatolików w ciągu wieków stwarzała przesłanki do rozrostu pauperyzmu. Przy tym samym wytężeniu mięśni i umysłu przeciętnej społecznej w gospodarstwie polskim, mieliśmy mniejszy produkt globalny, niż u innych narodów. Uchwytna również jest atmosfera duchowa z tego faktu powstająca. Życie szerokich mas ludowych jest przepojone duchem cierpienia i skargi. Nędza bytowania, biernego poddania się bólowi, który jakby nierozłącznie związany jest z istnieniem, przenika duchowość naszego ludu. Wystarczy wejść do pierwszego a brzegu kościoła i usłyszeć śpiewy modlących się. Oczywiście rzecz ta całkiem inaczej rysuje się umysłowości odlanej w formach ciągu harmonicznego. Wszak A. Górski z pogodą i pewnością siebie pisze: "stare pieśni kościelne błagalne, śpiewane na wsi mają w sobie całe objawienia ducha narodowego"

Inaczej działo się w Polsce. Sławetne siedem grzechów głównych katolicyzmu były zawieszone w powietrzu. Nie było dla nich żadnego innego uzasadnienia ponad czysto sakralne. Wykroczenie więc przeciw ascezie katolickiej w życiu codziennym było rzeczą pospolitą. Ilustruje to obyczajowość polska ostatnich stuleci. Wola minimum egzystencji sprawiła w naszej psychologii gospodarczej ciekawe zjawisko. Ideał skromności nakazywał podejmowanie wysiłków produktywnych do granicy spełniającej minimum egzystencji. Niepisaną więc zasadą stawało się przeświadczenie, iż każdy wysiłek, który miałby te granice przekroczyć, byłby czymś niewłaściwym, czasem nawet wprost nieprzyzwoitym. Wszak w światopoglądzie katolickim "gospodarstwo jest tolerowane tylko jaka niezbędny warunek życia i duchowego doskonalenia się"

">

Tendencje rozwojowe, które potencjalnie tkwiły w "konstelacji warunków zastanych", uspasabiały do najśmielszego optymizmu. Z całą wyrazistością krystalizował się jakgdyby "ciąg jagielloński", mający swoje pierwsze ogniwa w typie sarmackim, znamionującym się wysoką aktywnością i bujnością sił życiowych- To co nazwałem "ciągiem jagiellońskim", było już w stadium daleko posuniętych uformowań. Wyraźnie to widać w dziedzinie idei Państwowych i społecznych. Gdybyż wraże siły go nie zniszczyły! Inna byłaby dzisiejsza nasza rzeczywistość! wystarczy tylko uprzytomnić sobie iż liczba rdzennych Polaków (nie obywateli państwa) wynosiła około 5 milionów głów, tj. więcej niż anglosasów, więcej niż Rosjan. Gdybyśmy tylko te proporcje utrzymali, mielibyśmy dziś 100 - 150 milionów Polaków. zamiast 25 milionów jak jest w rzeczywistości. a jednak to, co nam dziś wydaje się bezpłodną fantazją, było bliskie urzeczywistnienia się. Na krótko przed włączeniem się katolicyzmu w konstelację warunków zastanych nikt by nie przewidywał dalszego niespodziewanie fatalnego rozwoju. Idee ogólne, panujące w umysłach szlachty, poczucie interesów zbiorowości znajdują swoje odbicie w trafnej ocenie roli miast w życiu państwowym. Uchwała sejmu piotrkowskiego z r. 1565 głosi "iż miasta nasze od przodków naszych nie tylko dla samych osób, w mieście mieszkających, ale dla dobra Rzeczypospolitej są fundowane y ziemskim imieniem nadane: przeto poruczamy starostom naszym, aby tego doyrzeli, żeby się miasta poprawowały y liczbę przed starostą y tymi które ku niemu przysadzimy żeby czynili "

Oczywiście, mechanizm ten całkiem inaczej rysował się dla umysłu uzbrojonego przez polską ideologię grupy. Fatalną siłę, która pchała naród ku katolickiej harmonii socjalnej, osiągając po drodze poszczególne etapy degradacji, ujmuje ks. S. Załęski następująco: "dzięki tej reakcji katolickiej, życie spotężniało, rozwinęło się na większą skalę, aniżeli przed zawitaniem religijnych nowinek"

Mimo rozwoju stosunków handlowych z zachodem w latach 1510 - 1648 i zwiększenia się kontaktów kulturalnych, odbywa się jednocześnie, dzięki zaznaczonemu wyżej dogłębnemu przenikaniu duszy polskiej przez katolicyzm, odosabnianie się Polski w Europie. Proces ten przebiega bardzo prawidłowo, równolegle do postępującej symbiozy szlachecko - katolickiej: "kurczy się łączność duchowa Polski z Zachodem, słabną wpływy stamtąd płynące i stają się powierzchowne. Polska odosabnia się i obniża swój poziom kulturalny, a linia jej rozwoju politycznego, społecznego i gospodarczego, coraz bardziej się rozchodzi z linią rozwoju Europy

Tak więc z atrofią ogólnych idei, któreby miały za przedmiot państwo, naród, lub społeczeństwo, kroczy anemia ruchów politycznych, dążeń społecznych, prądów socjalnych. Stąd też od końca w. XVI po dziś dzień niema w Polsce skrystalizowanych programów polityki bieżącej, ani też dążeń ogólno narodowych. Bezprogramowość, płycizna, połowiczność odruchów zbiorowych, tak rzucająca się w oczy, jeśli chodzi o współczesność polską, jest czymś stałym dla interesującego nas okresu dziejów. Trudno nawet zaliczyć do wyjątków to poszczególne fakty, jakimi były czasy sejmu czteroletniego, polityki z okresu walk o niepodległość, lub też. historii politycznej w Polsce odrodzonej. O stopniu osłabienia więzi, stanowiących o zwartości i sile życia państwowego, niech świadczą słowa Korzona: "duchowny najczęściej ponad interes narodu kładł widoki swego wyznania; katolicki zaś biskup baczył na wskazówki udzielane z Rzymu. Tak w latach 1766 - 68, duchowieństwo polskie pobudzało ludność katolicką przeciwko współobywatelom dyssydentom, ze szkodą kraju, ale zgodnie z notą nuncjusza, podaną sejmowi... przestępstwa przeciw narodowi przez biskupów popełniane nie były uważane za skazę"...

Pod naciskiem przyjętego systemu światopoglądowego wytwarzają się szybko proste ideały życiowe: "posiadanie kawałka ziemi własnej, zapewniającej życie bez troski, uniezależnienie się od czynników zewnętrznych, w szczególności od państwa i władzy państwowej to było szczęściem opiewanym przez poetów; cel pragnienia i treść życia warstwy szlacheckiej"

Formy rządów absolutnych, demokracji, oligarchii, czy dyktatury nie odgrywają w tym wypadku większego znaczenia. Wszystkie powyższe formy państwowe w zależności od wyliczonych warunków mogą dać zarówno potężne, jak i słabe państwo. W aspekcie formalnym, rząd w epoce saskiej nie był znów czymś całkowicie beznadziejnym. Bowiem "miał król prawo mianowania na urzędników (urzędy wszelkie, hetman, starosta) bez czyjejkolwiek ingerencji obcej, a przeto możność stworzenia aparatu administracyjnego posłusznego sobie i zależnego od siebie"

Tak więc sprawny rząd w epoce saskiej, nie daje się wprost pomyśleć. Istotny nurt życia narodowego, doskonale obywa się bez państwa. Pomiędzy nim, a państwem z zasady nie istnieje żaden określony stosunek. Państwo jest tolerowane, dopóki nie naprzykrza się obywatelom, żyjącym beztrosko i bez niepokojów wewnętrznych w swoich otokach. Pomiędzy państwem i rządem, a masą narodu brak jest więzi. Słusznie więc określa to Kalinka następująco: "ze smutkiem stwierdzić muszę, że żaden polski rząd nie mógł znaleźć oparcia we własnym narodzie". - Brak sprawności rządu, a raczej jego- całkowity brak nie jest więc jakimś "błędem" ustrojowym epoki saskiej, którą konwencjonalnie rozpoczynamy od końca XVI w. Stan ten wynikał ze stopniowego ogarniania całego życia zbiorowego przez ciąg harmoniczny. Polska ideologia grupy coraz dokładniej cyzelowała formy społeczno-polityczne, dzięki czemu ewoluowały one do jej ideału - politycznego bieguna tomistycznego. Wykładnikiem tego była na przykład nikła wydajność systemu podatkowego. W roku 1700 skarb wykazuje 1.5 mil. złp, dochodu; w roku 1719 wpływy wynoszą 0.5 mil. złp. Nie należy jednak przypuszczać, iż gdyby nawet nieprzewidziane siły usprawniły rząd, ta wtedy nastąpiłoby przekreślenie epoki saskiej i jej finału. Rząd, skarb, administracja były tylko wykładnikeim i końcowym prawie skutkiem ziszczenia się w świecie zewnętrznym ciągu harmonicznego. Stwarzał on idealny obraz polskiego życia wśród elementów konstelacji zastanej. Pisze o tym O. Balcer: "nie miały sejmiki odrazu tak szerokiej władzy w swym ręku. Aż do wygaśnięcia dynastii Jagiellonów, były one tylko organem reprezentacji i wybierały posłów na sejm, dawały im instrukcje; w zarządzie swej ziemi nie brały udziału"

"Odśrodkowy ruch społeczeństwa rozdrobnił wszystko na mniejsze cząstki, które razem działać nie umiały i nie chciały... W najwyższych i najniższych pokładach organizacji państwowej wszystko było zdecentralizowane"

Atomizacja w formach państwowych, postępowała bardzo prawidłowo: "Około połowy XVII w. istnieją już osobne podatki wojewódzkie, osobny skarb wojewódzki i osobna jego administracja, istnieje osobny żołnierz powiatowy - żołnierz, który bynajmniej nie jest milicją dla potrzeb miejscowych stworzoną, ale składową częścią armii państwowej. Ale co w tym wszystkim najdziwniejsze, to samo urządzenie władz rządowych wojewódzkich. Nie są to władze jednostkowe, ani nawet kolegialne w zwykłym tego słowa znaczeniu, ale sejmik cały, wszystka szlachta ziemi, setki i tysiące ludzi..."

Wojny kozackie sprawiły to, iż cała nadbudowa społeczna w postaci form polityczno-gospodarczych, trwająca mocą bezwładności z okresu poprzedzającego, nie posiadając już oparcia w społeczeństwie - runęła w otchłań. To co było w duszy "przeciętnej społecznej" nagle zostało zwolnione i odrazu wypłynęło na powierzchnię. Stąd też owo przejście od stanu z przed r. 1648 do tego, co charakteryzuje życie polskie do rozbiorów albo właściwie nawet do naszych czasów, wydaje się tak nagłe i raptowne. Stąd też mamy zabawne tezy naszych historyków, upatrujących w wojnach kozackich przyczynę upadku Polski, gdy w rzeczywistości odsunęły one tylko kurtynę i wprowadziły na scenę aktora dawno już gotowego do odegrania swej roli. Jak słusznie zauważa F. Bujak: "Wszystkie te ujemne objawy zaczęły już w pierwszej połowie XVII w. występować, ale dopiero katastrofa wojenna, która spotkała Polskę w połowie XVII w. wyzwoliła je niejako i spowodowała zwątlenie organizmu politycznego i gospodarczego Rzeczypospolitej"

Poszczególni nasi historycy, nie mogąc pojąć istoty tych zdarzeń, próbują ewolucję odsunąć w głąb naszych dziejów, by następnie czynić próby wykazania, jak odbywał się lawinowy rozwój wypadków. Nie są w stanie dostrzec tego, iż da końca niemal XVI w. stosunki w tej dziedzinie nie upoważniają do wyciągania wniosku o jakimś fatalistycznym, stałym narastaniu upiora zaguby miast. O tym pisze H. Radziszewski: "utarło się powszechne zdanie, jak liczman jaki, iż we krwi rządzącej wówczas warstwy narodu, będącej wtedy wyrazicielem narodu, niechęć była ku kupiectwu. Tak nie było"

Istotny motor życia gospodarczego w tym okresie tkwi w nowo powstającej zjawie "polakatolika ekonomicznego", w jego postawach wobec życia gospodarczego. Zgodnie z zasadami personalistycznymi, postawy te sprowadzają się do "woli minimum egzystencji". W latach 1600 - 1800 postawa ta jest powszechną wśród "polakatolików". Ilustruje to Surowiecki: "rolnik grzebiąc leniwo ziemię, na to tylko zdawał się pamiętać, aby nikczemnym iey płodem, przewlec na moment strapione życie... nie miał pobudki żadney do gromadzenia więcey nad to, co mu nakazywała własna i nieobyta potrzeba... Zostawiony sam sobie, żył iak mógł, sam dla siebie, nie oglądając się na nikogo więcey"

Jak silnym był napór nowego typu podmiotu gospodarczego, świadczy choćby to, iż zaraz po skatoliczeniu umysłowości szlacheckiej, w ciągu jednej najwyżej dwóch generacji widać już w gospodarstwie szybko postępujący proces krystalizowania się "sklerozy otocznej" i to na długo przed wojnami kozackimi. Możemy się tu powołać na świadectwo St. A. Kempnera, który stwierdza, iż "za Zygmunta III nastała ruina powszechnego dobrobytu"

Upadanie gospodarki wymiennej, wytwarzanie się otok ekonomicznych, nieodłącznych od "woli minimum egzystencji", pociągnęło za sobą etatyzację metod produkcji, a więc techniki i organizacji. Ustaje wszelki postęp w dziedzinie produkcji pod względem technicznym i organizacyjnym. W dziedzinie rolnictwa z całą wyrazistością następuje stagnacja postępu, zanik wszelkiej inwencji twórczej. Skleroza otoczna nieubłaganie obejmuje życie gospodarcze na długu wieki. "W Polsce szlachcic choć od dawna przestał być rycerzem, a stał się rolnikiem, w tej dziedzinie podobnie jak i w innych, stawał się coraz bardziej zacofanym, zaskrzepłym w ślepej rutynie"

Ta rewolucja była zupełnie czymś naturalnym; ogarniała ona nie tylko Polskę, ale i wszystkie kraje, gdzie zwycięstwo katolicyzmu było pełne, tam gdzie stał się on systemem "totalnym". Narody skatoliczone szybko upadają. Polska i Włochy ulegają głębokiej degeneracji wewnętrznej. Hiszpania i Portugalia są gruntownie wypierane ze swych zdobyczy kolonialnych przez narody protestanckie. Jest niezmiernie charakterystycznym proces prymitywizacji: "po okresie wczesnego kapitalizmu XV i XVI wieku następuje zwrot w kierunku gospodarstwa naturalnego, po kulturze odrodzenia, kultura baroku i reakcji katolickiej... Portugalia, Hiszpania i Włochy nie tylko dają się wyprzedzić Holandii, Francji, Anglii, ale zaniedbują się, cofają widocznie pod względem gospodarczym i kulturalnym... W Polsce to obniżanie się poziomu życia zaznacza się nie wiele później niż w krajach południowo - zachodnich (katolickich)... W pierwszej połowie XVIII wieku przypomina Polska pod względem gospodarczym i umysłowym czasy średniowieczne z okresu dzielnicowego"

Nieubłaganą konsekwencją systemu nadkonsumcji było wyniszczenie miast i rolnictwa. Szlachta nie gospodaruje zawodowo, tylko administruje, szuka środków na zaspokojenie zbytkownego trybu życia. "Powiększenie swych dochodów szuka w rozszerzeniu posiadłości, albo w powiększeniu ziemi uprawnej przez kolonizowanie obszarów, leżących pustką, lub porosłych lasem. Jeżeli stara się powiększyć dochody na przestrzeni zdawna osiadłej, to robi to najczęściej w sposób mechaniczny przez powiększanie pańszczyźnianej robocizny... W ciągu XVIII wieku dochodzą one w wielu okolicach do granic, poza które już posunąć się niepodobna"

Nadkonsumpcja, jako postawa skłaniająca do zabiegów pozagospodarczych, mających na oku cele gospodarcze, wymaga jednak przedsiębiorczości i pewnej ruchliwości umysłowej, której polskiemu szlachcicowi brakło. Musiał zjawić się ktoś, kto zgodziłby się wziąść na swoje barki brzemię realizowania systemu nadkonsumcji. Byli to oczywiście żydzi. Im bardziej gospodarstwo narodowe przekształcało się w sumę otok ekonomicznych, kostniało w sklerozie otocznej i zbliżało się do swego ideału - ekonomicznego bieguna tomistycznego, tym większe było zapotrzebowanie na żydów, zaspakajających te potrzeby, które nie dawały się zaspokoić w wymiarach otoki. System nadkonsumpcji, spotęgował zapotrzebowanie na żydów. "Już w pierwszej połowie XVII w. zaczyna się dawać we znaki mieszczaństwu polskiemu współzawodnictwo żydów, którzy pozostają pod opieką wielkich właścicieli ziemskich, jako ich urzędnicy ekonomiczni i ajenci handlowi oraz dzierżawcy zakładów przemysłowych dworskich, jak browarów, gorzelni, karczm, młynów. Rozszerzają się oni po miastach i wsiach"

Proces katoliczenia kultury polskiej po przełomie w XVI w. odbywał się bardzo sprawnie. Kościół potężnie rozbudowywał swój aparat. W roku 1565 było w Polsce 67 klasztorów

Idee państwowe, polityczne, narodowe nie mają odtąd dostępu do opolskich umysłów. Wypełniają je treści mocno odmiennej jakości. Treści owe stworzyły instrument je chroniący: liberum veto. Odtąd każda persona może skutecznie przeciwstawić się zakusom na jej wolność i spokój. Za Augusta III napróżno usiłowano przeprowadzić reformy polityczne. Wszystkie sejmy za jego panowania, oprócz jednego, uległy zerwaniu; zjeżdżano na nie, aby bawić się i pić. Szlachta spraw ogólnych, politycznych według świadectwa Kotowicza nie rozumiała wcale. Dziwić by się należało, gdyby było inaczej. Wszak to św. Tomasz, którego uczono się zapamiętale w szkołach polskich przez wieki na wszystkich szczeblach - od parafialnej do akademickiej, orzekł, iż "cel państwa winien być ten, co i jednostki". Panujący system ideologiczno - społeczny z tej zasady był wydedukowany. Nic więc dziwnego, iż kierunek polityki państwowej oparty "na zasadach chrześcijańskich", jednostkom mniej skatoliczałym wydawał się czymś nienaturalnym. Czasem "odczuwano i rozumiano całą potworność takiego stanu rzeczy, znajdowano się w położeniach, w których koniecznie trzeba było odstąpić od tych zasad, a jednak nie odważono się nigdy usunąć zasadę stanowczo, radzono sobie tylko pół środkami. Takim półśrodkiem przeciw liberum veto stała się konfederacja, w której głos wolny nic nie ważył, a uchwały zapadały większością głosów"

Tam, gdzie kościół stworzył symbiozę z władzą monarszą, rusztowanie tej władzy utrzymywało strukturę państwową, zapewniało pewną hierarchię, autorytet. W Polsce kościół złączył się ze stanem szlacheckim, Cel swój osiągnął więc równie dobrze w pierwszym jak i w drugim wypadku: w ostatnim jednak brakło szkieletu państwowego, dzięki czemu rozsypywanie się narodu na rojowisko izolowanych atomów - otok doprowadzić musiało do politycznego bieguna tomistycznego. Upadek państwa był więc czymś naturalnym. "Trzy dwory mogły w r. 1772 całą Polskę między siebie podzielić... Do takiego przypuszczenia upoważnia nas stan późniejszy oderwanych przy pierwszym rozbiorze Prowincji: ani Białoruś, ani Prusy Królewskie, ani Galicja aż do końca XVIII w. nie nawiązały żadnych węzłów z pozostałym krajem, nie wsparły go w epoce walk ostatnich, lecz dostarczały rządom rozbiorczym żołnierzy i zdolnych oficerów, którzy zdobywali odznaczania w walce z rodakami"

Personalizm katolicki u podstaw myślenia politycznego unicestwia wszelkie kategorie społeczno - polityczne (oprócz kościoła), a państwo sprowadza do roli świeckiego stróża wiary i bezpieczeństwa obywateli. Potwierdza to Bujak: "rozstrzygającym... momentem dla upadku Polski był brak silnej i rozumnej woli do utrzymania się przy niepodległości państwowej... że woli tej nie było w chwili pierwszego rozbioru Polski, świadczy haniebne zachowanie się wobec Austrii i Prus szlachty w dzielnicach zabranych. Tym ludziom właśnie państwo było obojętna, a więc właściwie niepotrzebne"

Bezmierny upadek życia polskiego w XVII i XVIII w. jest wykładnikiem osiągnięcia kresu rozwojowego. Treści duchowe, wyznaczające polską ideologię grupy, po przez pasy transmisyjne ideałów życiowych "przeciętnej społecznej" i jej typ aktywności życiowej, wyżłobiły styl polskiego życia społecznego, osiągając w pewnej chwili swoje optimum, doskonałą równowagę - katolicką harmonię socjalną. Pochodną jej jest głębokie poczucie sytości i harmonii duchowej w umysłowości polskiej. Gdy później siły zewnętrzne tę harmonię zburzą, dusza "narodowa" będzie tęsknić do utraconego ideału: wyraziście to widać dziś w epoce "recydywy saskiej". Czasy tej niewysłowionej szczęśliwości i iście katolickiej pogody trwały dwa wieki. Dopiero rozbiory wprowadziły tu pewien dysonans. Pod wpływem tego wstrząsu oczom niektórych ukazała się rzeczywistość zgoła niewesoła. Siły a zewnątrz zburzyły słodkie upojenie bezruchu i marazmu. Widz tych czasów W. Surowiecki pyta się zdumionej duszy: "gdzie się podziały ludne owe miasta, które niegdyś kwitnęły w Polsce, gdzie przemysł, który okrywał i wzbogacał kraj cały, gdzie owa obyczajność i nauki z których niegdyś Polacy słynęli w Europie, gdzie potęga, przed którą drżały naystraszniejsze narody świata. Niestet. zn.knęło to wszystko z dziejów i ze smutnych tylko śladów domyśleć się dziś musimy, czym byli nasi szanowni przodkowie. Zacierając wstyd znikczemnienia własnego, choćbyśmy chcieli ukrywać przed światem dawną ich wielkość, próżneby były nasze usiłowania... Te zwaliska licznych miast krajowych, te złomy ogromnych niegdyś gmachów, reszty odwiecznych murów, gruzy kosztownych zamków, wyspy robione na bezdennych jeziorach, głębokie przekopy, potężne wały, te ślady brózd i zagonów wśród puszcz czarnych, te obszerne stawy ręką ludzką zdziałane, spławne niegdyś rzeki, dziś zarosłe kępami, znikłe ślady i imiona kwitnących przedtem osad"

Pewna grupa naszych historyków operuje symplicystycznym twierdzeniem, iż upadek gospodarczy epoki saskiej wynikł z pańszczyźnianego systemu. Inni na t. zn.jdują argument, iż poddaństwo i praca pańszczyźniana nie było czymś obcym dla reszty państw europejskich, a pomimo to katastrofa ich nie spotkała. Rzecz staje się jasna, gdy uprzytomnimy, iż poddaństwo było zjawiskiem powszechnym; lecz zgubność jego występowała tylko tam, gdzie dochodził jeszcze system nadkonsumpcji. Ona to na podobieństwo raka wyniszczała organizm społeczny i gospodarczy. Dopiero uwzględnienie "nadkonsumpcji" i jej systemu pozwala zrozumieć, dlaczego poddaństwo w Polsce było tak straszne, tak niszczące w swych skutkach. Wyniszczenie sił produkcyjnych rolnictwa, było w tych warunkach nieuniknioną konsekwencją. Wydawało się to dość dziwne, gdy nie widziało się całości mechanizmu polskiego życia. I tak W. Surowiecki w swej pracy mającej znaczenie dokumentu pisze: "Polska, ten kraj hojnie uposażony we wszystkie potrzeby wygodnego życia... przez kilka wieków aż do naszych czasów, niszczał widocznie, nikczemniał i chylił się do swego upadku. W każdej jego części widać było jakieś odrętwienie, przy którym wysychały najobfitsze źródła dostatków i potrzeb"

O upadku miast zadecydowały te same czynniki. Skleroza otoczna znakomicie zmniejszyła obrót towarowy pomiędzy miastem i wsią. W samych zaś miastach element mieszczański urobiony przez polską ideologię grupy uległ głębokiej degeneracji, z której nie podniósł się do dziś dnia, pomimo intensywnych zasięgów obcych wpływów cywilizacyjnych. Szybkie upadanie miast rozpoczyna się po upadku rolnictwa. Handel był przeważnie oparty na obrotach produktami rolnymi i ich przeróbce. Ponieważ rolnictwo zostało zniszczone w sposób wyżej opisany, w ślad za nim podążyć musiały i miasta. Podkreśla to N. Gąsiorowska: "z upadkiem rolnictwa upadł i handel"

Grawitacja do katolickiej harmonii socjalnej na tle rozwoju ludnościowego innych narodów. może być ujęta w następujące zestawienie:

Ludność w milionach
            1580  1680  1772  przyrost % w stos. do r. 1580. = 100
Polska      10,0   9,5  11,0    10 %
Włochy      10,4  11,5  12,8    23 %
Hiszpania    8,1   9,2   9,9    13 %
Francja     14,3  18,8  25,1    75 %
Anglia       4,6   5,5   9,6   109 %
Prusy        1,0   1,5   4,0   300 %
Rosja        4,3  12,6  19,0   344 %

rok    Ilość Żydów    % w stos. do
       w Polsce      ogółu ludności
1580  40 - 50.000       0,5 %
1680  182.000           2,0 %
1789  800 - l.000.000  l0,0 %

Liczby to są uderzające

Pomimo ogólnych tendencji zamykania się w samowystarczalnych otokach ekonomicznych, rozpadania się gospodarstwa społecznego na milion robinsonowskich wysepek, istnieje jednak pewna grupa potrzeb, których we własnym zakresie zaspokoić nie można. Przy największym niedostatku i najmizerniejszym stanie przemysłu, trudno się obejść baz krajowych i obcych produktów. Najuboższy najemnik prócz pokarmu i odzieży potrzebuje jeszcze cudzych narzędzi do pracy, rolnik rozmaitych sprzętów, których sam wyprodukować nie może, zaś sfery zamożniejsze przedmiotów zbytku. Jednak obniżanie się poziomu życia w miastach było tak wielkie, że polskie mieszczaństwo, wyżyć w nich nie było w stanie. Zastąpić je mogło jedynie żydostwo. Ubóstwo powoduje, iż tylko żydzi ze swoją tandetą potrzeby rzemiosła i handlu mogą zaspokoić, ubóstwo też zapewnia im trwałą pozycję w katolickiej harmonii socjalnej. "W takim położeniu, w jakim się przez półtora wieku przeszło znajdowały miasta i ich przemysły, bez przyłożenia się wszelkiej innej przyczyny, musiały koniecznie znikczemnieć i upadać i bez żydów zatem ten sam los nie byłby ich minął... po upadku wszelkich innych mieszkańców miast, ono się najdłużej (żydostwo) powinno było utrzymać w Polsce. Dotąd żydzi najwięcej w Polsce utrzymywali handel, i bez nich ten przemysł, albo by był już niczem, albo by dawno był zrujnował do reszty mieszkańców"

Inną rolę w zażydzeniu Polski odegrał system nadkonsumpcji. Pełne rozwinięcie systemu nadkonsumpcji wymagało olbrzymich ilości żydów. Wola minimum egzystencji, tj. niechęć do wysiłku podmiotu systemu nadkonsumpcji tj. u warstwy wyzyskującej jaką była szlachta, przy tendencji do zbytku, ujście znalazła w instytucji faktora - żyda. Odtąd skinienie pańskiej ręki uruchamiało całą lawinę zapobiegliwych wysiłków w ruchliwym elemencie żydowskim. W ten sposób postawa nadkonsumpcji, będąca pochodną światopoglądu katolickiego, realizowała się po przez masę żydostwa. Żydzi spełniają "liczne, a różnorodne funkcje gospodarcze w obrębie i na rzecz wielkiej własności ziemskiej, jako kupcy i pośrednicy handlowi, (faktorzy) urzędnicy ekonomiczni i kierownicy zakładów, a przede wszystkim jako karczmarze"

Nożyce potencjałów zewnętrznych po urzeczywistnieniu ideałów "polskości" były nader pokaźne. Pisze o nich Korzon: "wśród narodów europejskich, myślących, pracujących, bojujących, znoszących setki milionów do skarbu państwa, wysyłających setki tysięcy wojowników na pobojowiska, Polska nie posiadała narodu, ani polskiego, ani nawet szlacheckiego, liczyła około 11 milionów organizmów dwurękich"

Wynik ostateczny tych wahań w amplitudzie błędów był ten, iż w końcu niektórzy historycy zaczęli nabierać sceptycyzmu do własnych nieraz poglądów. E. Romer, analizując przyczyny upadku Polski od strony jej warunków geograficznych, doszedł do wniosku, iż Polska przedrozbiorowa była doskonale spojoną całością geograficzną, dającą równą łatwość ekspansji jak i najazdu. Ciężar zagadnienia sprowadzał się więc do prężności samego narodu, nie zaś warunków zewnętrznych, jakim było środowisko fizyczne i sąsiedzi. Mógł więc F. Bujak zauważyć, iż większe, niż w Polsce, zemszczenia wojny trzydziestoletniej i siedmioletniej sprowadzają w Niemczech i innych krajach te same przejawy co i w Polsce: upadek handlu lewańtyńskiego. ucisk chłopów, upowszechnienie się systemu folwarczne - pańszczyźnianego, upadek systemu monetarnego - ale tylko na okres kilku lat. "Jeśli tamtym państwom ucisk włościaństwa nie był przeszkodą do życia i zdrowia, to trzeba przyznać, że nie był przeszkodą i państwu polskiemu"

Nie wolno się dziwić tej bezradności najbystrzejszych umysłów. Skoro mając się za Polaków, uważali, iż "polskość", t. j. szkielet ideowy ciągu harmonicznego należy kochać, to tym samym zamykali sobie drogę do wydobycia się z labiryntu "amplitudy błędów", zaś stuletnie błądzenie po bezdrożach musiało doprowadzić do wyczucia czysto intuicyjnego, iż znajdują się w matni. Nie posiadali kryteriów, wolnych od treści, składających się na polską ideologię grupy, czyli wolnych od założeń katolicyzmu. Brak archimedesowego punktu uniemożliwiał im postrzeżenie dziwnego zjawiska, że "polskość" afirmuje to, na co tak historycy pomstowali. Gdy dla wielu naszych historyków epoka saska jest okresem upadku moralnego społeczeństwa, to dla patentowanych rzeczników "polskości", w tym samym okresie "Społeczeństwo polskie było głęboko religijne, a ascetycznym nastrojem ducha swego, przypominało chrześcijański religijny świat wieków średnich"

Pierwsza antynomia, leżąca u podstaw ciągu harmonicznego sprawiła, jako coś naturalnego, zepchnięcie Polski na szary koniec wśród twórczych narodów Europy. Katolicka harmonia socjalna, jako kres ku któremu grawituje stale polskie życie zbiorowe była tylko obrazowym tego wykładnikiem. Ale tym samym siły witalne narodu były zduszone, gubiły i rozkładały się w poszczególnych żyjących osobnikach, unicestwione przez specyficzną organizację życia duchowego. Przypadkowe przyczyny sprawiły, iż w latach 1764 - 1768 znalazło się ujście dla tych sił w odpowiedniej sytuacji politycznej. Ponieważ świadomość, świat wyobrażeń "przeciętnej społecznej" jest dogłębnie opanowany przez system kulturalny z ducha katolicyzmu wynikający, eksplozja zdławionych sił nie może przybrać jakichś sformułowań myślowych, lecz kieruje się całkiem ślepo na przypadkowe przedmioty. Zasada rytmu buntu pokoleń, zapoczątkowana jako prawidłowy ciąg eksplozji w konfederacji barskiej (r. 1768 - 72), będzie odtąd powtarzał się regularnie, co generację. Irracjonalność tych wybuchów uderza każdego badacza. Oto co pisze Konopczyński o konfederatach barskich: "O co walczą sami dokładnie nie wiedzą. Jedni myślą, że idzie o wiarę, kiedy ta wiara z zewnątrz nie była zagrożona, inni chcą bić się za wolność, kiedy tej wolności było już doprawdy za dużo, jeszcze inni dążą do detronizacji króla, zależnego od Rosji, kiedy w istocie ów król najmniejszą był przeszkodą do Odrodzenia"

Jeszcze bardziej to występuje w gospodarstwie. Ruch umysłowy z epoki Sejmu Czteroletniego nie świadczy wcale o jakimś odrodzeniu duszny narodowej. "W okresie Sejmu czteroletniego, literatura publicystyczna znacznie się ożywia... broszury z zakresu ekonomii... żądały wzmocnienia produkcji krajowej, pozostały jednak bez praktycznego znaczenia i wpływu, ponieważ kierunek ten nie odpowiadał w dalszym ciągu interesom ogółu szlacheckiego"

Tak więc ciąg reformistyczny był prawie całkowicie jałowy, nie naruszający wcale sił, które o degradacji stanowiły. Operował w urojonej sferze. "Świadczy o tym fakt, że wówczas gdy najbardziej palące potrzeby państwa zaspakajano zagranicą, gdy żelazo i broń przywożono z Prus, armaty ze Szwecji - u nas... większość wysiłku idzie w kierunku wręcz innym: król zakłada fabrykę fajansu w Warszawie, Tyzenhaus wytwórnię powozów, Czartoryscy budują fabrykę porcelany, Radziwiłłowie fabrykę luster, Ogiński wyrabia dywany, Bieliński szkła kolorowe, Sapieha atłasy i jedwabie, Plater aksamity i adamaszki

Zjawiskiem wtórnym była polityka gospodarcza Rządu Królestwa Kongresowego, która usiłowała wytyczyć łożysko, sprzyjające przypływowi nowych elementów gospodarczych z Zachodu. Chcąc ściągnąć emigrantów z Prus dla ożywienia gospodarstwa stosowano różne środki. Rząd stworzył liczne fundusze dla popierania przemysłu. Istniał więc fundusz skarbowy dla popierania zakładów, fundusz na budowę fabryk, fundusz na zakup wełny dla sukienników itp. Oprócz tego, dla osiedlania się przybywających rzemieślników z Niemiec istniały ułatwienia w postaci udzielenia placów na budowle, zwolnienia od podatków, udzielania bezpłatnego budulca z lasów państwowych i zwolnienia od kwaterunku wojskowego. Ściągano emigrantów z Niemiec agitacją, uprawianą przez specjalnie w tym celu wysyłanych emisariuszów, przez ogłoszenia, wezwania przesyłane pocztą itd. Ilustruje to w pewnym stopniu reskrypt ks. Namiestnika z dnia 19. VI. 1816 r.: "w celu zachęcenia cudzoziemców do osiedlenia się w Polsce... zwolnić ich od podatków i opłat na lat 6, uwolnić ich i ich synów od służby wojskowej...". Konstytucyjny ustrój, liberalny kodeks cywilny, ulgi i przywileje dla cudzoziemców, dobre warunki handlowe w związku z otwarciem rynków rosyjskich, wszystko to ściągnęło olbrzymie masy obcych rzemieślników i fabrykantów. W latach 1818-1828 przesiedliło się do Kongresówki ponad 250 tysięcy Niemców, rzemieślników, przeważnie sukienników. Szczególniej od wprowadzenia prohibicji celnej Imperium Rosyjskiego w marcu 1828 r. i wolnego obrotu pomiędzy Królestwem Kongresowym i Rosją od 1824 r., otwierającego wschodnia rynki zbytu, napływ fabrykantów i przedsiębiorców z Prus wzmógł się ogromnie. Wobec wielkich możliwości rozwojowych, jakie rysowały się dla fabrykantów niemieckich w związku z prohibicją celną Rosji, przenosili się oni na jej obszar celny. Tym obszarem, najbliżej położonym, znanym, przy ówczesnych niedoskonałych środkach komunikacji, najłatwiej osiągalnym było Król. Kongresowe. Emigracja ta, zwłaszcza majstrów przybrała zastraszające dla Prus rozmiary, tak, że władze przedsiębrały w końcu środki w kierunku zatamowania tej fali i utrudniły emigrację... "...Tak więc szczęśliwa kombinacja dwóch warunków: zamknięcie rynku wewnętrznego dla obcych wyrobów z Zachodu i otwarcie rynku zewnętrznego na Wschodzie, w pierwszej linii przyczyniły się do wzrostu przemysłu polskiego"

Dopóki dostęp do rynków rosyjskich był utrudniony, przemysł polski właściwie się nie rozwijał. Dopiero przewrót w stosunkach socjalno - gospodarczych Rosji w latach 1855 - 60, wciąga Polskę w wir zawrotnego rozwoju kapitalistycznego, w którym jednak odgrywa rolę najzupełniej bierną, przypadkową. Polska daje tylko swoją pracę wykonawczą i surowce. Istotnym czynnikiem rozwoju, oprócz rynków olbrzymiego państwa rosyjskiego, jest obca inicjatywa, przeważnie Niemców, ich kapitały i wiedza. Pewną rolę odgrywa krajowe żydostwo, które wplata się jako pośrednik w nową sytuację. Życie polskie w rytmie tych przeobrażeń pozostaje biernym tworzywem, surowym materiałem kształtowanym przez obcą wolę wg. jej wzoru. Wpływa to decydująco na zmianę polskiego stylu gospodarczego, przeobraża się polski krajobraz gospodarczo - socjalny. Szczególnie przełomowe znaczenie posiada rok 1877, w którym Rosja wprowadza podwyżki taryf celnych, pobierane w złocie, co wobec dewaluacji rubla wznosiło mur nieomal prohibicyjny. Odtąd z roku na rok stawki celne wciąż podwyższano. W stosunku do okresu z przed podwyżki taryf, wzrosły one do r. 1880 o 30 - 50%, w roku 1881 o dalsze 10%, w roku 1885 podwyżka o dalsze 20%, Spadał wwóz fabrykatów zagranicznych. W ten sposób powstało miejsce dla produkcji rosyjskiej i polskiej, rozwijającej się w warunkach cieplarnianych. W latach 1890 - 95 wg. R. Luksemburg dywidendy polskich cukrowni wynoszą 29%, zakłady tekstylne odrzucają nawet 40%. Ochrona celna, obniżanie się kursu waluty rosyjskiej, wsparte dopływem zagranicznych kapitałów, przy taniości pracy robotniczej, powoduje razem proces szybkiej industrializacji. Jest rzeczą pozornie dziwną, iż obce kapitały, wędrujące z Niemiec, Francji do Rosji w znacznym stopniu lokują się w Król. Kongresowym. Lokalizacja ta powodowana jest znajomością terenu, sięgającą okresu rządów Lubeckiego. Polityka celna Rosji wywołała tu dawne skojarzenia z okresem masowego osiedlania się przedsiębiorców niemieckich na terytorium Król. Kongresowego. Ona też "powołała poniekąd do życia większość zakładów hutniczych w królestwie polskim. Taryfy bowiem celne z r. 1877, 1851, 1885 sprawiły, iż górnośląskie przedsiębiorstwa hutnicze, zaczęły jedne po drugich budować w królestwie zakłady filialne do przerobu swych produktów.

Patrząc z ogólniejszego stanowiska stwierdzić musimy, iż przemysł w Polsce zjawia się jako obca roślina. Z manufaktury przesadzonej z Niemiec rozwija się następnie wielki przemysł, i w postaci oaz wysokiego poziomu produkcyjnego, przenika głęboko w życie polskie. Jak stwierdza Gąsiorowska, w pewnej fazie "gwałtowność ewolucji w dziedzinie przemysłu wywołała imigracja ciągła, która przesadzała na grunt polski gotowe formy obce. I przedsiębiorca i robotnik pozostali przeważnie obcymi i przemysł był obcy, uzależniony od rynków obcych"

Innymi nieco drogami kroczył rozwój dzielnicy pruskiej. W przeciwieństwie da Król. Kongresowego. i Galicji, poznańskie było wessane bezpośrednio do organizmu gospodarczego Prus, a następnie Niemiec. Aż do roku 1848 postępy w rozwoju są nieznaczne. Przed rokiem 1870 ludność polska cofała się, i to zarówno w miastach, jak i na wsi. Dopiero wraz z wielkim wzrostem ekonomicznym Niemiec, rozpoczyna się poprawiać położenie gospodarcze Polaków w dzielnicy pruskiej. W zamiarach polityki gospodarczej Niemiec, było uczynienie z dzielnic polskich okręgów, specjalizujących się w produkcji rolniczej. Nic więc dziwnego, iż w dziedzinie przemysłu "mimo industrializacji całych Niemiec, postępy były stosunkowo niewielkie, a tym mniejsze wśród Polaków"

Miejscem najżywotniejszych przeobrażeń w życiu narodu były tereny dzielnicy rosyjskiej. Oazy wysokiego poziomu produkcyjnego powstające w król. Kongresowym pokonywują sklerozę otoczną. Zwróciliśmy już uwagę na przypadkowość tego zjawiska. Podkreślić jeszcze należy całą sztuczność lokalizacji oaz wysokiego poziomu produkcyjnego ze względu na rynki zbytu. Istotnym motorem wielkiego rozwoju przemysłowego obok polityki celnej Rosji, spadku waluty, taniości robotnika, obcej inicjatywy przybywającej wraz z kapitałami z zagranicy i osiedlającymi się na terenie król. Kongresowego, są przede wszystkim rosyjskie rynki zbytu. Komisja ankietowa do badania przemysłu rosyjskiego stwierdza, iż około 1880 r. 55% polskiej produkcji przemysłowej lokowano na rynkach rosyjskich. Po r. 1880 mamy silną ekspansję na rynki nadwołżańskie, w r. 1890 przemysł polski ogarnia rynki Azji Centralnej; w r. 1894 sięga do Omska. Około roku 1900 przemysł włókienniczy lokuje na rynkach rosyjskich już 75 proc. swej produkcji. Sztuczność tego rozwoju była tym bardziej bijąca w oczy, gdy ją zestawimy z bezruchem panującym w właściwej domenie "polskości" - w rolnictwie. Oto, co pisze St. Kempner: "przemysł wzrastał, zasilał spożycie zewnętrzne, podbijał rynki wschodu, ale w kraju spożycie nie podnosiło się, gospodarstwo narodowe nie mogło i nie umiało rozszerzać pojemności rynku wewnętrznego... Rolnictwo nie czyniło postępów"

Rok    w mil. rubli
1880     50,0
1870     83,9
1880    171 8
1890    240,0
1900    508,8
1910    860,1
1913   1000,0
wartość produkcji rolniczej
1880    220,0
1900    300,0

Rok    w tys,   w stos. %
      robotn.  do ogółu ludności
1871  76,8 tys.   1,02
1880  120,7       1,8
1890  150,5       1,7
1897  243,7       2,6
1904  298,8       2,5
1910  400,9       3,3

W okresie 1886 - 1900 r. powstaje połowa wszystkich zakładów (44,9%) znajdujących się na terytorium król. Kongresowego Stopniowo wydzielają się cztery skupiska oaz wysokiego poziomu na ziemiach polskich: warszawskie, łódzkie, śląskie i radomskie. Dynamika tych oaz wysokiego poziomu płynie z eksploatacji rynków rosyjskich. Zyski są bardzo znaczne. Około r. 1900 towarzystwa akcyjne przemysłu węglowego, wypłacają przeciętnie 15% dywidendy, hutnicze 21%, przemysł włókienniczy 10%

Nagłe wyzwolenie się lawiny ludnościowej przy zaistnieniu sprzyjających warunków zewnętrznych, świadczyło o tężyźnie biologicznej rasy polskiej, którą jednak unicestwiał narzucony jej przemyślnie zabójczy system kulturalny. Wyzwolona lawina ludnościowa była gwałtowniejsza niż siły, które jej utorowały drogę. Już w krótce po tym, rozwój kapitalizmu nie nadążał za przyrostem naturalnym. Wówczas to powstało złudzenie. iż kapitalizm i z nim związany rozwój ekonomiczny, jest rzekomo dziełem prężności gospodarczej narodu, zaś jego spóźnianie się wynika z hamującego działania polityki zaborców. Względnie słabe natężenie industrializacji, tłumaczono tamami stawianymi temu procesowi przez zaborców. Z chwilą odzyskania niepodległości tamy te miały upaść i nadejść miała era, w której "ziemia polska da chleb dostatni wszystkim swoim dzieciom"

Polska     10%
Hiszpania  13%
Włochy     23%
Francja    75%
Anglia     109%
Prusy      300%
Rosja      344%

             Ludność w miljonach  Przyrost %    Ludn. w mil.  Przyrost %
Kraj              1800   1900    w stosunku do     1910      w stosunku do
                                  r. 1800=100                r. 1800=100
Hiszpania         10,5   18,6         77           19,1        82
Włochy            18,1   32,4         79           34,6        91
Francja           28,2   40,6         44           41,4        45
Niemcy            24,8   56,4        128           65,0       162
Rosja Europejska  39,0  108,6        168          130,8       235
Anglia            10,5   37,0        252           40,8       290
Polska             9,0   25,5        184           29,0       222

Wymowa tego zestawienia jest uderzająca.

Po roku 1864, dzięki szybko postępującej industrializacji najważniejszej dzielnicy, jaką była Król. Kongresowe przemysł przenika życie, podporządkowuje sobie rolnictwo, rzemiosło, handel. Król: Kongresowe, Śląsk stają się dzielnicami o charakterze kapitalistycznym. Jednocześnie rozpoczyna się upadek szlachty, jako bezwzględnie dominującej warstwy. Znaczne jej zastępy spływają do miast. Przewrót ekonomiczny, zmusza ją do szukania nowych źródeł utrzymania. W oazach wysokiego poziomu produkcyjnego, wpada w tryby szybko rozwijającego się kapitalizmu. Oazy wysokiego poziomu wsysają również masy spauperyzowanego chłopstwa, i powoli przetwarzają go na proletariat fabryczny. "Nietylko dla warstw robotniczych społeczeństwa królestwa, przemysł stanowił coraz ważniejsze i wydatniejsze źródło utrzymania, ale także dla jego klas wykształconych, zwłaszcza w nowszych czasach. Bowiem notorycznie zaznaczał się do niego w coraz wyższym stopniu dopływ jednostek z polskiej inteligencji, zajmującej dopiero teraz powoli wyższe stanowiska i posady, które dotąd niemal wyłącznie były w ręku obcokrajowców"

Ciąg harmoniczny, w okresie niewoli zredukowany do sfery duchowej odzyskuje możność urządzania form organizacyjnych społeczeństwa według swych zasad. Znając teorię wewnętrznego rozwoju Polski, możemy z góry przewidywać w jakim kierunku potoczą się wypadki w konkretnej rzeczywistości. Wiemy dobrze o tym, iż co do tego kierunku rozwojowego, żywiono w dniach listopadowych 1918 r. powszechnie dziecięce w swej naiwności złudy. J. Mosdorf jeden z czołowych przedstawicieli pokolenia Polski Niepodległej, uważający się za narodowca, a nawet nacjonalistę, główny twórca "Obozu Narodowo-Radykalnego", ujmuje rzecz następująco: "człowiek, sens, jego istnienia, ostateczny cel jego życia leży Poza społeczeństwem. Człowiek każdy ma swoje osobista obowiązki wobec Boga - oto prawda... To sprawia, że nigdy i w żadnym wypadku, dusza ludzka nie może być stawką w grze o dobro zbiorowości"

Gospodarstwo polskie w przygniatającej masie nie tylko nie stało się podstawą egzystencji dla oaz wysokiego poziomu produkcyjnego, lecz w swym ciążeniu do ekonomicznego bieguna tomistycznego wprost godzi w ich fundamenty. W roku 1929 udział rolnictwa w dochodzie społecznym według obliczeń Kaleckiego i Landmana wynosił 11 miliardów złotych tj. 42,3%. Udział rolnictwa w dochodzie, przechodzącym przez rynek wynosił zaledwie 2,8 miliardów, czyli 15;6%. Stąd też słuszne jest twierdzenie J. Poniatowskiego, iż czynna gospodarczo ludność Polski może być oceniona na 7-8 milionów głów. "Dzisiejsza pojemność rynku nie byłaby znaczniej mniejsza, niż jest faktycznie, wahania cykliczne mogłyby się odbywać... Powyższa ponura fikcja nie wiele się różni od rzeczywistości dnia dzisiejszego"

Widziano skostnienie form przemysłu, brak tendencji do postępu, martwotę, bezwolny import produktów zagranicznych, które z łatwością można było produkować w kraju, zanik rentowności itd. Przypuszczano jednak powszechnie, iż przyczyną jest brak w tych dziedzinach kapitału i inwencji. O wiele głębsze spostrzeżenia zostały dokonane przez S. Szczepanowskiego pół wieku temu. W swej słynnej "Nędzy Galicji" w 1888 r. pisał: "gdziekolwiek tknąć nasze stosunki ekonomiczne zawsze i wszędzie trafiamy na tę samą przyczynę naszej niższości, to jest to, że wydajność pracy przeciętnego mieszkańca Galicji wynosi zaledwie czwartą część pracy ucywilizowanego człowieka"

Odradzanie się personalistycznych ideałów w gospodarstwie dostrzegł m. in. S. Bukowiecki, pisząc: "Według staropolskiego ideału, Rzeczypospolita była sumą dworów i dworków ziemiańskich tak licznych. aby każdy szlachcic taki dworek, choćby najskromniejszy, posiadał. Obecna ideologia leżąca w osnowie reformy rolnej jest właściwie ta sama, tylko zdemokratyzowana... Według poglądu demokratyczno-ludowego doby współczesnej znów ośrodkiem całego życia jest chata włościańska, a ideałem ustroju społecznego, taki, w którym każdy nieomal człowiek ma chatę swoją, a Polska jest zbiorem gospodarstw drobnych"

Ilustruje to A. Doboszyński, który z przekonaniem podaje "zasady ogólne ekonomii narodowej, pokrywające się w całości z odwieczną nauką kościoła katolickiego... bowiem współczesne prądy narodowe (?) opierają się zgodnie na zasadach chrześcijańskiej moralności gospodarczej. Tym silniej staje na tej podstawie polski ruch narodowy, jako, że polskość stanowi pojęcie nierozdzielne od katolicyzmu"

"...Istnieje dwa systemy gospodarcze: jednym jest system wolnego człowieka, pracującego na własnym warsztacie. Jest to system chrześcijański, a zarazem narodowy...

Kraj                 1913  1928  1929  1930  1931  1932  1933  1939  1935  1936  1937  1938
świat bez Z.S.S.R.   100   137   145   124   107    90   103   111   123   138   148   134
U. S. A.             100   159   170   137   116    92   107   113   130   149   158   122
Niemcy               100   112   113    98    76    61    70    91   107   118   133   143
Belgia               100   137   138   123   114    96    99   100   111   118   131   111
Anglia               100    93    99    90    83    82    88    98   104   115   123   114
Francja              100   127   139   140   124    96   107    99    94    99   103   104
Polska               100    91    91    74    63    49    50    58    60    65    77    85

Dowodem, jak dalece zaciemnia się obraz rzeczywistości polskiej, są wskaźniki produkcji przemysłowej

Kraj                    1926  1927  1928  1929  1930  1931  1932  1933  1934  1995  1966  1937  1939
Świat z Rosją Sowiecką   89    95   100   106    94    84    74    83    91   102   118   127   119
Świat bez Rosji Sow.     90    96   100   105    91    79    67    78    82    91   102   109    98
Japonia                        92   100   111   106   102   109   126   143   158   168   190   193
Grecja                   85    94   100   102   105   109   103   112   127   143   142   154   168
Szwecja                                   100   100    95    88    93   110   123   135   149   146
Dania                          92   100   108   117   108    98   114   126   135   141   147   146
Węgry                          98   100   l02    96    89    79    86   100   113   131   140   136
Estonia                        91   100   101    99    91    79    82    97   107   121   139   146
Norwegia                 88    90   100   111   112    87   103   104   109   120   132   144   142
Rumunia                  80    91   100   107   104   109    95   110   133   131   139   141    -
Anglja                        101   100   106    98    89    88    94   105   112   123   131   123
Finlandia                81    92   100    98    89    78    81    94   114   122   134   146   143
Niemcy (z Austrią)       81   101   100   101    87    68    54    62    81    95   108   119   128
U.S.A.                  97    96    100   107    86    73    58    68    72    81    94    99    77
Belgja                  87    94    100   101    90    82    70    73    74    83    88    97    81
Francja                 99    87    100   110   110    98    76    84    78    74    85    88    82
Polska                  71    88    100   100    82    69    54    56    63    66    72    85    93
Rosja Sowiecka           70    80   100   126   165   203   231   250   300   369   481   533   591

Właściwą skalę degradacji naszego gospodarstwa dają nam dane, dotyczące udziału Polski w produkcji przemysłowej świata, którą przyjmujemy jako = 100.

                             1913  1928  1932  1936  1938
Produkcja przemysłowa świata  100   100   100   100   100
Udział % Polski               1,0   0,7   0,5   0,4   0,4

Artykuł      1913  1928  1932  1934  1936  1937
Stal          2,3   1,3   1,1   1,0   0,9   1,1
węgiel        3,4   3,3   3,0   2,7   2,4   2,0
Ropa naftowa  2,1   0,4   0,3   0,26  0,21  0,19
Surówka       1,2   0,8   0,5   0,6   0,6   0,6
Cynk         19,6  11,6  10,9   8,0   6,4   6,6
Ołów          3,8   2,1   1,1   0,8   1,0   1,0

Produkcja stali w mit. ton
                 w milionach ton                             % stosunek
rok    prod. Rosji  prod. Niemiec  prod. Polski    do Rosji = 100  do Niemiec = 100
1913      4,2         14,3            1,7             40,5             12,0
1928      4,3         16,4            1,4             32,6              8,9
1932      5,7          5,7            0,56            10,0              9,9
1934      9,7         13,6            0,9              9,3              6,7
1986     16,2         18,8            1,1              6,8              5,8
1937     17,8         19,8            1,5              8,5              7,6

Produkcja węgla w mil. ton
                   w milionach ton                         % stosunek
rok    prod. Rosji  prod. Niemiec  prod. Polski    do Rosji = 100  do Niemiec = 100
1913      30           154             41               137,0          27
1928      36           164             41               114,1          25
1932      63           105             29                46,1          27,8
1934      94           125             29                30,8          23,2
1936     124           158             30                24,2          18,9
1937     123           185             36                29,3          19,0

Bardziej czysty przebieg mieliśmy w rolnictwie. Od czasów przedwojennych lat 1909 - 1913 zanotować możemy raczej tendencję ku stabilizacji. Plany z ha dla Polski wynosiły w 1909 - 1913 r.: pszenica 12,4 q, żyto 11,2 q, jęczmień 11,8 q, owiec 10,2 q. Zbiory zaś w latach 1931-35 przeciętnie: pszenica 11,3 q, żyto 11,2 q, jęczmień 12,0 q, owies 11,4 q. Zwiększenie zbiorów następuje tylko po przez zwiększanie powierzchni ziemi uprawnej. W sumie biorąc, rolnictwo polskie nie okazuje tendencji do postępu

Według Małego Rocznika Statystycznego dochód akumulowany wynosił w roku 1929 wszystkiego 2,1 miliarda złotych brutto. Był to rok najwyższej pomyślności w ciągu 20 lat Niepodległości. Wskaźnik produkcji przemysłowej sięgał wówczas, przyjmując rok 1913 = 100, aż do 9l. Jeśli jednak uwzględnimy ten moment, iż jednocześnie odbywało się wyniszczanie i zużywanie się stałego majątku, to okaże się, iż akumulacja netto, stanowiąca o postępie gospodarstwa społecznego i przyroście majątku narodowego właściwie nie istniała wcale. J. Poniatowski w swej pracy "Przeludnienie wsi i rolnictwa" w odniesieniu do tych liczb, czyni uwagę, iż gdyby ta wielkość odpowiadała prawdzie, to akumulacja netto nie istniałaby wcale, a natomiast mielibyśmy do czynienia z niewątpliwym ubytkiem majątku narodowego

Wkłady oszczędnościowe w kasach oszczędności w niektórych krajach. Stan 1.I.38:

Kraje         Stan w mil. zł.    na 1 mieszk. w zł
Dania                    2574    894
St. Z. Ameryki Półn.    65007    508
Niemcy                  34113    461
Anglia                  18325    390
Włochy                  11700    272
Belgia                   2241    270
Francja                 10808    257
Japonia                  8928    127
Polska                   1517    43

Rok       1909-1912    1923-25    1926-30    1931-35    1936    1937    1938
Przyrost    16.3         17.8       15.5       13.0     12.1    10.9    10,7

Nacisk recydywy saskiej na lawinę ludnościową wywołuje z jej strony próby rozpaczliwego oporu. Niektóre zawody są zaludnione w sposób daleki od zdrowych proporcji. Ludność zatrudniona w handlu wynosi 70% ludności zajętej w przemyśle, gdy natomiast w Niemczech ten stosunek wyraża się liczbą 38%. Masy, szczególnie wiejskie żyją poczuciem krzywdy. Rozpacz popycha do szukania wyjścia w różnych kierunkach, stąd zmienność prądów i poglądów. Coraz wyraziściej rysuje się sprzeczność pomiędzy państwem, które dąży do zachowania ładu społecznego, a masami, które czują, iż w ramach istniejącej rzeczywistości, na straży której stoi państwo, skazane są na nieubłaganą straszliwą zagładę. W tym przeraźliwym mocowaniu się masy biologicznej narodu z żywiołami, które pośrednio ją unicestwiają tkwi ponury tragizm, nadchodzącego dziesięciolecia. Dziś widzimy zaognianie się stosunków, znajdujące swój wyraz w ciągłych konfliktach z normami prawnymi. Ilustruje to wzrost przestępczości:

Rok               1928    1932    1934    1936    1937    1938    1939
ilość więźniów    29.796  37.992  48.444  55.336  59.496  88.008  70.520

Od roku 1918 miliony wolnych Polaków próbują urządzić rzeczywistość polską według swych najgłębszych skłonności. Innymi słowy, możemy to określić w sposób następujący: ciąg harmoniczny zredukowany wskutek niewoli do sfery życia duchowego (kościół, system wychowawczy, idee ogólne, świadomość narodowa, literatura, język, filozofia "narodowa", sztuka i nauka) dąży obecnie do ukompletowania swoich brakujących ogniw w świecie zewnętrznym, tj. w polityce i gospodarstwie. Nic mu nie stoi na przeszkodzie. Nie zachodzi potrzeba liczenia się układem sił politycznych w Europie. "Polska sprzymierzona ze zwycięskimi potęgami Zachodu stoi wobec Niemiec obezwładnionych pogromem oraz wobec Rosji, zniszczonej anarchią i tyranią bolszewicką. W tym niesłychanie pomyślnym dla Polski splocie warunków, gdy zdaje się być ona państwem w Europie Wschodniej na najmocniejszych opartym podstawach, niema potrzeby odstępować od starych metod postępowania"

Konieczność dokonania jakiegoś radykalnego zwrotu w stosunkach wewnętrznych Polski, stała się oczywista w 1925 r. Był to okres stabilizowania się stosunków politycznych i ekonomicznych w Europie. W tym czasie zestaliły się nowe ramy układu sił politycznych, nastąpiła stabilizacja walut, odbudowa systemu pieniężne - kredytowego, wygaśnięcie klauzul traktatu wersalskiego, krępujących samodzielność Niemiec w ich polityce celnej (plan Dawesa), a jednocześnie stało się jasnym, iż Polska nie może dalej kontynuować polityki gospodarczej z lat 1918 - 1925. Forsowanie eksportu dzięki dewaluacji marki, wygodne lokowanie znacznych kontyngentów węgla i żelaza na starych rynkach Rzeszy, znalazło swój kres. Stare metody popierania przemysłu: produkcja na rynki zewnętrzne i protekcjonizm nie były w stanie dokonać zbyt wiele. Nożyce potencjałów zewnętrznych, które uświadamiano sobie nawet w momencie najlepszej koniunktury politycznej, rozwierały się dalej. Stawało się jasne, iż układ sił wewnętrznych w Polsce nie jest taki, by był zdolny do skutecznego rozwiązywania narastających problemów. Ponieważ ośrodkiem nerwowym, w którym najwyraźniej odczuwano nożyce potencjałów zewnętrznych, był aparat państwowy, więc też myśl skupiała się koło niego. Im bardziej komplikowały się stosunki po 1918 r. tym bardziej rosło natężenie "odruchu spłoszonej błogości" w ramach ugrupowań ideowo - politycznych ciągu harmonicznego. Stopniowo dojrzewał w umysłach poszczególnych jednostek "ciąg reformistyczny", narazie jako postawa duchowa. Stawała się ona coraz powszechniejsza. Zdawano sobie z tego sprawę, że "jeżeli Polska nie będzie rozwijać się wszechstronnie z szybkością większą, aniżeli rozwijają się Niemcy, innymi słowy, jeżeli różnica poziomu kulturalnego pomiędzy tymi dwoma narodami nie będzie się szybko zmniejszać, w takim razie z konieczności nacisk ogólny, który prężność niemiecka wywierać na nas musi... będzie się coraz bardziej zwiększać... a o ostatecznych konsekwencjach takiej dynamiki lepiej nie wspominać... Jeżeli już dotąd dawały się spostrzegać oznaki pewnego zniechęcenia do Polski ze strony państw zachodnich, to fakt ten tłumaczy się przede wszystkim rozwijającym się tam przekonaniem, że Polska w dziedzinie twórczej pracy pokojowej robi zbyt mało, a zwłaszcza, że Niemcy powalone przez Polskę potrafią jednak robić od niej więcej"

Zasadniczy problem "pierwszej antynomii dziejów polskich", widzimy przez wąziutką szczelinę odruchu spłoszonej błogości. Tak jak i przed wielu laty wierzy się, iż istota problemu narodu tkwi w tym, iż "nie możemy dążyć do stabilizacji biedy, kultywować bardziej pierwotnych narzędzi życia gospodarczego, a to nie w imię tego, że dobrobyt społeczny jest dobrodziejstwem, lecz poprostu w imię utrzymania niezależności politycznej naszego narodu"

W opinii rysowało się przeświadczenie, iż "przyjście do rządów Marszałka J. Piłsudskiego, było oparte na konieczności ujawnienia tych sił twórczych w narodzie, które dzięki specjalnej strukturze politycznej, wytworzonej przez przerost sejmowładztwa, tkwiły w społeczeństwie nie wyzwolone i bezprodukcyjne. l te siły zapoczątkowały także regenerację życia gospodarczego, a w szczególności przemysłu"

Rozwój narodów ościennych i ich tempo narzuca nam nie-jako a priori, bez względu na wewnętrzne możliwości, wymogi, którym musimy sprostać. Powstaje dziwaczna sytuacja: naród polski opanowany przez katolicki typ kultury, nie ma żadnych wewnętrznych spontanicznych impulsów do wytężonej twórczości i wielkiego rozwoju cywilizacyjnego, a jednak musi na tę drogę wkroczyć pod groźbą nader przykrych konsekwencji. Siły mącące martwą toń polskiego życia są całkiem mechaniczne, zewnętrzne. Stąd też, gdy ktoś probuje dokonać uogólnienia tyczącego naczelnej idei Odrodzonej Polski, sformułowanie jej wypadnie zastanawiająco. Jeden z autorów polskich głowiąc się nad ideą kierowniczą Polski współczesnej, doszedł do wniosku, iż "treść, siła państwa nie jest żadnym pojęciem absolutnym, niezmiennym w czasie i przestrzeni. Treść ta za. leży od całokształtu stosunków w których znajduje się dane państwo w danym czasie i w danej sytuacji geograficzne-politycznej. Dlatego treść państwa jest różna u różnych państw... Zasadniczą treścią idei państwowej Wielkiej Brytanii było przed wojną panowanie nad koloniami, czyli opanowanie morza... Zasadniczą treścią idei państwowej polskiej jest i musi być obrona Państwa"

Rzecz polega na tym, że jednostka miłując własne treści duchowe nie jest w stanie zdobyć się na sformułowanie w swojej świadomości łańcucha logicznego, który by w sposób jedynie słuszny połączył w pojęciową całość polską ideologię grupy z jej naturalnymi, ostatecznymi konsekwencjami, t. zn. z tymi przejawami ogólnej degradacji cywilizacyjnej narodu, które się wprost niejako namacalnie stwierdza. Trudności tej nie mogą również przezwyciężyć jednostki, stanowiące ekipę ciągu reformistycznego. Szuka się przeto błędu wszędzie, tylko nie tam, gdzie on jest w istocie. Dzięki temu wszystkie teorie, tłumaczące dotychczas upadek życia polskiego wiszą w powietrzu, trafiają w pustkę. Skutek tego jest olbrzymi. Działania reformistyczne nigdy nie potrącają o istotną przyczynę degradacji, z uporem "naprawiają" błędy tam gdzie ich wcale niema, gdzie się ma do czynienia z dalszymi konsekwencjami istotnej, niepostrzegalnej przyczyny. Odtąd ciąg reformistyczny będzie stale wycelowany na tę lub inną fikcję, lub całą ich gromadę, nigdy nie zrodzi się podejrzenie gdzie jest istota źródła namacalnej degradacji życia narodowego. "To tylko obcy uwiedzeni pozorami, lub przesądem szukali mylnie (przyczyn upadku) w charakterze narodu. To, co było skutkiem jedynie nieszczęśliwego położenia, przypisywali błędnie lenistwu i nieudolności.,. Szczęściem! minęły już przecież czasy dawnego nieładu i obłędów. Po srogich doświadczeniach Polak powtórnie przerodzony w nową postać, ma teraz wielką sposobność przekonać cały świat, że.... nie ustępuje żadnemu narodowi na ziemi, tak w rządności, w przemyśle i w talentach potrafi wyrównać każdemu"

Motyw obronny odgrywa tu ogromną rolę. Decydujące znaczenie wielkiego przemysłu dla siły wojennej w pełni było respektowane. Zdawano sobie sprawę a tego, iż przemysł jest głównym elementem potencjału wojennego. Kraje, kinetycznie biorąc, słabe pod względem wojennym, o ile posiadają silny przemysł są groźnym przeciwnikiem dla państw o słabym przemyśle, chociażby o wielkich efektywach zbrojnych. Rozumieją to Niemcy, Rosja, usilnie rozwijając swój potencjał przemysłowy pod względem jakościowym, ilościowym i wielości działów produkcyjnych. Realizacja postulatów antynożycowych, oznaczała nic innego, jak tylko wyszukiwanie dróg, które by do tego celu doprowadziły. Dodatkowo należało uwzględnić moment, kolosalnego opóźnienia się Polski, które nie pozwalało na to, by czekać na jakiś samoczynny rozwój przemysłu, sprawiony przez "naturalne" prawa wzrostu ekonomicznego. Należało skonstruować system polityki gospodarczej w ten sposób, by jaknajszybciej zamknąć nożyce potencjałów zewnętrznych. Odtąd celem polityki gospodarczej stało się dążenie do szybszego rozwoju przemysłu, jako głównego elementu obrony, oraz jako elementu, będącego dźwignią kultury i cywilizacji w naszej epoce. Pełny rozwój kultury narodowej, zdrowa struktura socjalna bez niego nie jest możliwa. Rozmach przezeń nadawany, przerzucić można na następne człony gospodarstwa narodowego, pociągając je za sobą w żywy, wytężony rytm. Na tej też drodze możliwym będzie znalezienie możności wyżywienia dla nadmiaru ludności, zapewnienia jej pracy i dobrobytu. Konkretnie więc rola przemysłu da się określić jako: "służba dla idei państwowej, dla siły państwa... Tej właśnie sile winien służyć przemysł. Jest to właściwie jedyny i najwyższy cel (siła obronna państwa) "przemysłu polskiego na płaszczyźnie polskiej idei państwowej"

Całość tych narzędzi polityki gospodarczej została skoncentrowana pod kątem widzenia użyteczności dla dźwignięcia oaz wysokiego poziomu produkcyjnego. Stąd też będziemy nazywali je "systemem dźwigania oaz". W oparciu o niego ciąg reformistyczny w sferze gospodarstwa próbował przeciwstawić się recydywie saskiej. Usychającym dzięki nożycom struktury wewnętrznej, oazom wysokiego poziomu, gwałtem chciano dostarczyć soków żywotnych. Za pomocą "systemu dźwigania oaz" przepompowywało się do nich krew gospodarczą z "sektora przedkapitalistycznego", naruszając żywiołowo odbywające się procesy. "Ochrona celna pozwoliła na zastosowanie w całej rozciągłości... potężnego środka przesuwania dochodu społecznego na rzecz przemysłu kartelowego"

Stwarzanie systemu dźwigania oaz wysokiego poziomu produkcyjnego, znalazło wyraz w zmianie proporcji we wszystkich dziedzinach życia zbiorowego. Ażeby stworzyć wiązadła prawne "systemu dźwigania oaz" należało dokonać zmian w strukturze ustrojowo-politycznej. Przewrót majowy w 1926 r. w znacznym stopniu opierał się o wyczucie konieczności zmontowania "systemu dźwigania oaz". Wszystkie ustawy, tworzące wiązadła prawno-organizacyjne, wydane zostały na mocy pełnomocnictw w formie dekretów prezydenta R. P. Stworzenie "systemu dźwigania oaz", pociągało za sobą nieubłagane konsekwencje, które zbyt często mieszano z jego elementami składowymi. Rynek wewnętrzny Polski jest nikły. Usprawiedliwieniem "systemu dźwigania oaz" miało być pełne wykorzystanie aparatury wytwórczej, wielka produkcja. Należało więc szukać rynków zbytu na zewnątrz. Eksport jednak napotykał na poważne trudności z powodu tendencji autarkicznych i ostrej konkurencji na rynku światowym. Należało więc zdobyć się na dodatkowy wysiłek celem pokonywania tych trudności. Wynikało stąd, że "bez poważnych nie hamowanych małostkowością, ale regulowanych racjonalizmem na dalszą metę inwestycji nie podobna zbudować trwałego eksportu kwalifikowanego, że inwestować w eksport może sam przemysł tylko wtedy, gdy ma z czego (w początkach przynajmniej) dokładać, i gdy ma na większą produkcję kapitały obrotowe, że z braku takiej korzystnej sytuacji przemysłu, inwestować w eksport także przemysłowy, zwłaszcza przetwórczy musi po części państwo, gdyż aktywizacja bilansu handlowego... jest... interesem całości...