Królestwo, początkowo słabsze od Galicji, dorównuje jej w 1860 a następnie wyprzedza. Doskonała ilustracja skutków rozerwania Katolickiej Harmonii Socjalnej w pierwszym, a opóźnienia w tym względzie w drugim zaborze.

Jeśli chodzi o całość ziem dawnej Polski, ludność tego obszaru wynosiła w 1911 r. 40,6 milionów - cyfra prawie czterokrotna w stosunku do stanu z okresu rozbiorów. Gwałtowny wzrost ludności w w. XIX był co prawda zjawiskiem powszechnym w Europie, lecz tylko w krajach niekatolickich. W wyścigu demograficznym XIX wieku kraje katolickie pozostały na szarym końcu.

Można by snuć przypuszczenia, jakbyśmy wyglądali demograficznie dziś, gdyby państwo polakatolika zdołało się przemycić nienaruszone w wiek XX.

Przykład Hiszpanii, kraju równie skatoliczałego jak nasz, i który w swym rozwoju wewnętrznym dzieli od XVI w. losy Polski, nie pozwala żywić żadnych pod tym względem złudzeń.

Prężność biologiczna żywiołu polskiego była taka sama trzysta, jak i sto lat temu. Przejawiała się w całej swej sile dopiero wówczas gdy zaistniały po temu warunki.

Ta nasza prężność biologiczna sprawiła, że pozbawiony własnego państwa naród wyszedł z niewoli politycznej okrzepły na ciele i wzmocniony liczebnie - ku zdumnieniu wrogów, co już o fizycznej zagładzie polskości krakali.

Personalizm rozszczepia się na prawy i lewy.

W rozdziale poprzednim omówiliśmy przeobrażenia jakie zaszły w materialnej, zewnętrznej sferze bytu narodowego, wyłączonej w okresie niewoli z pod przemożnych oddziaływań Polskiej Ideologii Grupy.

Z kolei przystępujemy do rozważenia, czy i w jakim stopniu uległa zmianom w tym czasie sfera wewnętrzna, duchowa życia narodu.

Zasadnicze przeobrażenia w tej dziedzinie mogłyby nastąpić jedynie w wypadku zniszczenia Polskiej Ideologii Grupy. Tego nie dokonały i nie mogły dokonać zabory polityczne. Kulturę istniejącą na danym podłożu biologicznym zniszczyć można bądź przez narzucenie mu innej kultury, bądź przez zniszczenie samego podłoża. Nic takiego na ziemiach trójzaborów nie nastąpiło.

Jeśli chodzi o polską masę biologiczną, to wprost przeciwnie, została ona w czasie niewoli znacznie wzmocniona. Na masie tej w czasokresie 1795 - 1918 nie tylko, że nie wyrosła, ale nawet nie zakiełkowała żadna nowa, własna, polska kultura.

Zakusy zaś i zasięgi kulturowe zaborców w czasach, w których nieznane jeszcze były totalne metody tępienia narodów, zbyt były słabe i powierzchowne by mogły zagrozić poważnie zastanemu na ziemiach polskich stanowi posiadania Polskiej Ideologii Grupy.

Zahamowanie jej działania nastąpiło tylko w sferze zewnętrznej bytu narodu, jego Życie duchowe natomiast pozostało nadal domeną Polskiej Ideologii Grupy.

Ograniczona tylko do tej sfery, Polska Ideologia Grupy zasklepiła się w sobie i tak trwała, czekając lepszych czasów, potencjalnie zawsze gotowa wyjść z przymusowej izolacji na utracony świat zewnętrzny, skoro tylko nadarzy się sposobność.

Jednakże to zasklepianie się w sobie nie mogło być zupełne. Postęp cywilizacyjny ziem polskich z jednej, fakt znalezienia się ich w bezpośrednim zasięgu obcych oddziaływań kulturowych z drugiej strony, a także większa niż przedtem możliwość przesiąkania przez skorupę polskości wpływów Zachodu - wszystko to sprawiło, że na gładkim dotąd monolicie polskiej duszy zbiorowej ukazywać się poczęły pewne zmarszczki i rysy.

W martwotę życia umysłowego polakatolików, której poza odruchem spłoszonej błogości od wieków nic nie przerywało, wdzierać się poczęły echa obcych prądów i idei jakie nurtowały współczesną Europę. Dusze "wybujałych indywiduakistów"zaczęły je przyjmować i przetrawiać.

Rozwój ekonomiczny Królestwa Polskiego, który zrewolucjonizował gospodarstwo i demografię kraju, odbił się równocześnie na jego strukturze społecznej. W układzie społecznym zjawia się czynnik dotychczas nieznany w Polsce - proletariat robotniczy.

Ze skromnej cyfry 91 000 w 1877 ilość robotników przemysłowych w Królestwie wzrasta do 814 000 w 1913, czyli że na każdy tysiąc ludności przypadało 62 robotników, z tego 33 zatrudnionych w wielkim przemyśle.

W miarę rozrostu warstwy robotniczej poczęła się w niej budzić świadomość odrębności jej interesów w odniesieniu do innych klas społecznych, oraz dążność do samookreślenia się poprzez stworzenie własnej organizacji ideowo-politycznej.

Potrzebie tej czyniła zadość idąca od Zachodu idea socjalistyczna. Przyjmuje się ona i szerzy wśród polskich mas pracujących.

Tak powstał polski socjalizm. Pierwsze jego związki organizacyjne pojawiają się w 1878, a wkrótce po tym działają wśród mas polskich równolegle, acz nie zawsze zgodnie, Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy, oraz Polska Partia Socjalistyczna.

Równocześnie z polskim socjalizmem rodzi się i rozpoczyna kaleki swój żywot polski tzw. nacjonalizm.

Z założonej przez Miłkowskiego w 1886 Ligi Polskiej wykluwa się Liga Narodowa, Popławski, Balicki a później Dmowski formułują założenia ideowe ruchu przez nieporozumienie nazwanego narodowym.

Przyniesiona na grunt polski, również z Zachodu, idea nacjonalistyczna podzieliła wkrótce smutny los wszystkich innych importowanych do Polski prądów ideowych, które, wchodząc w atmosferę polskości, przełamując się przez pryzmat Polskiej Ideologii Grupy, zatracają swój pierwotny charakter, ulegają "spolszczeniu" - stają się karykaturą swych oryginalnych treści.

W swych latach młodzieńczych "nacjonalizm" polski zdradza jeszcze pewne nieśmiałe próby wydostania się z błędnego koła katolicyzmu. Wydane w 1902 "Myśli Nowoczesnego Polaka" Dmowskiego zawierają jeszcze przebłyski świadomości, że polskość prawdziwa, a katolicyzm to nie jedno i to samo.

Rychło jednakże, pod wodzą tegoż Dmowskiego, obóz "narodowy" pomaszeruje z rozwiniętymi sztandarami na podwórko Kościoła, gubiąc po drodze ze swych założeń ideowych to wszystko, co z przemożnym duchem zakrystii nie było zgodne.

Nasi "nacjonaliści" rychło pozbyli się nieprzystojnych haseł i myśli, pozbieranych zagranicą, myśli bluźnierczych, jak ta, że etyka katolicka, a etyka narodowa to są dwie różne rzeczy. Dalsze etapy rozkładu ruchu Dmowskiego należą już do historii II-giej Rzeczypospolitej.

Wymieniliśmy w pierwszym rzędzie socjalizm i nacjonalizm jako te prądy ideowe, które najgłębiej pozostawiły po sobie ślad w życiu duchowym Polski niewolnej.

Znajdowały wprawdzie grunt dla siebie również i inne koncepcje ideowe o charaktererze społecznym, politycznym czy ściśle intelektualnym, koncepcje ograniczające się do pewnych tylko wycinków życia zbiorowego, toteż poważniejszych zmąceń czystości polskiej duszy zbiorowej spowodować one nie mogły.

Pozytywizm, racjonalizm, masoneria, młody i nieskrystalizowany jeszcze ruch ludowy, wreszcie szereg drobnych ruchów ideowych, zbliżonych do racjonalizmu względnie socjalizmu - wszystkie te zjawiska, łącznie z samym nacjonalizmem i socjalizmem, jeśli chodzi o umiejscowienie ich na ekranie polskiej duszy zbiorowej tj. na personalizmie - przedstawiać się nam będą jako personalizm prawy, bądź jako personalizm lewy.

Prawy i lewy personalizm. - Stwierdziliśmy już, że wszystkie obce prądy ideowe jakie zapuszczały się na teren polski, uległy nieuniknionej asymilacji przez Polską Ideologię Grupy, tracąc przez to wiele ze swego pierwotnego charakteru.

Jasnym jest, dlaczego tak być musiało. Każda z tych importowanych idei stanowiła z natury rzeczy jedynie drobny ułamek jakiejś obcej kultury, obcego życia duchowego, była przeto w stosunku do całościowego tworu kulturowego, w stosunku do Polskiej Ideologii Grupy wartością mniejszą.

Taka obca idea, nie pretendująca do uniwersalizmu typu kulturowego, nie mogła ani zagrozić poważnie Polskiej Ideologii Grupy, ani też sama się ostać przed niwelującym działaniem tej ostatniej. Prędzej czy później nastąpić musiało wchłonięcie obcej treści, dostosowanie jej do panującego tła duchowego, wypełnianego bez reszty przez Polską Ideologię Grupy.

Tak się też w Polsce stało z nacjonalizmem. Dla powstania nacjonalizmu, takiego jaki się wykształcił w Europie w XIX wieku, potrzebne były elementy tego rodzaju jak jednolita masa etniczna, świadomość narodowa, tradycja, racja stanu danej grupy narodowej, jej misja dziejowa, itd. Na takich przesłankach wyrastały ruchy narodowe gdzieindziej na Zachodzie.

W Polsce idea narodowa mogła znaleźć wśród potrzebnych jej elementów zaledwie jeden, który był polskim, a mianowicie masę etniczną. Wszystko inne było niepolskie. Katolicka była duchowość, taką samą tradycja polakatolika, tego co przez wieki całe swych bezdziejów chlubił się jeno tym, że jest "Polonus Unus Defensor Mariae"; taką samą była racja stanu, misja dziejowa, co chociaż uchodziły za polskie, w rzeczywistości były katolickie.

Na tych jedynie elementach mógł się oprzeć nacjonalizm w Polsce. Dlatego też ruch Dmowskiego, zamiast stać się nacjonalizmem polskim w pełnym znaczeniu tego słowa, wykształcił się w dziwoląg ideowy, będący zaprzeczeniem samej istoty nacjonalizmu, stał się nacjonalizmem polakatolickim.

Nie tylko że nie podważał niczego z Polskiej Ideologii Grupy, ale przeciwnie, afirmował ją w całej jej personalistycznej osnowie. W haśle"Bóg (katolicki) i (katolików) Ojczyzna" - streszcza się cała istota polskiego "nacjonalizmu".

Ten i podobne jemu ruchy ideowe w Polsce, stojące bez zastrzeżeń na personalistycznym gruncie Polskiej Ideologii Grupy, akcentujące z dumą swój wywodzący się od niej rodowód, są niczym innym jak personalizmem prawym.

Personalizm prawy - to to wszystko, co w duszy polskiej jest tradycyjne, ortodoksyjne, zachowawcze no i rozumie się - ultra - katolickie. Personalizmem prawym jest w Polsce to wszystko, co jest socjalnie wsteczne, politycznie "narodowe", intelektualnie drobnomieszczańskie, a frazeologią bogoojczyźnianą tak wrzaskliwie szermujące.

Tam, w różnych chadecjach, endecjach, obwiepolach dzierżą dziś monopol na polskość, tam wzięto w pacht reprezentowanie narodu. Personalizm prawy stanowi najczystszy wyraz świadomej siebie duszy polakatolika, w personalizmie prawym dokonało się jakgdyby stwardnienie skorupy "polskości", broniącej się przed penetracją wpływów dla niej obcych.

Naleciałości obce w życiu duchowym Polski mnożyły się w miarę jak przedłużała się niewola. Masoneria, ruchy wolnościowe, socjalizm, niosły ze sobą indyferentyzm religijny lub nawet ateizm, mniej lub bardziej akcentowany kosmopolityzm, brak szacunku dla tradycji, radykalizm społeczny.

Jednakowoż te infiltracje obcych pierwiastków duchowych nie zdołały zagrozić poważnej zwartości polskiej duszy zbiorowej.

Indyferentyzm religijny, a więc nawet nie negacja, nie był w stanie zachwiać fundamentami Polskiej Ideologii Grupy, wywołać jakiś głębszy ferment w duszy narodowej, podobnie jak i ateizm, co chociaż negował samą religię objawioną, nie stawiał na jej miejsce nic równowartościowego, a poza tem afirmował wszystkie inne elementy katolickiej kultury.

Ateizm nie wnosił nic nowego w istniejącą katolicką etykę, moralność, nie kusił się o głębsze przewartościowania w dziedzinie istniejących idei ogólnych, politycznych, ekonomicznych, w ideałach życiowych jednostki.

Gdy katolicyzm głosił miłość, wolność, braterstwo ogólnoludzkie - z Bogiem, ateizm obiecywał to samo, tę samą miłość, wolność, braterstwo - bez Boga. Ateizm XIX wieku to nic innego jak ten sam katolicyzm, jeno zlaicyzowany, świecki, to odwrotna strona tego samego medalu.

W Polsce, znalazłszy się w kręgu niwelujących oddziaływań Polskiej Ideologii Grupy, racjonalistyczny ateizm stracił szybko na swej oryginalnej przebojowości. Gdy na Zachodzie ateizm zaznaczył się poważnym ruchem umysłowym, zapłodnił filozofię, naukę, literaturę, w Polsce nic takiego nie nastąpiło. Ateizm polski okazał się tak samo nietwórczy, jak nietwórczą jest atmosfera "polskości", w której się znalazł. Wyrodził się nieszkodliwy dla katolicyzmu antyklerykalizm, zabawkę półinteligentów, których bogoburcze, w ich mniemaniu, wyczyny są tym dla katolicyzmu czym kłucie szpilką jest dla słonia.

Otóż ten właśnie antyklerykalizm, idący w parze z głośnym w gębie, a niemrawym w czynie radykalizmem społecznym stanowi znak rozpoznawczy, po którym poznajemy personalistę lewego.

Ta odmiana personalisty jest w Polsce dość pospolita, wegetuje masowo w cieniu trybun socjalistycznych, pleni się bujnie w sferach intelektualistów, tej domenie kołtunerii postępowej. Ta ostatnia różni się od kołtunerii tradycyjnej, bogoojczyźnianej tylko pozorami, tylko treścią wygłaszanych, a bynajmniej w praktyce nie realizowanych haseł i dogmatów.

Niedowiarek, socjal czy nawet wolnomyśliciel polski - to taki sam personalista jak jego przeciwnik ze szkaplerzykiem na szyi, tyle tylko, że personalista lewy.

Jako typ ludzki, w swej aktywności codziennej, w swej postawie wobec życia nie reprezentuje on nic innego jak tylko personalizm. Jest tak samo życiowo bierny, ma tę samą wolę minimum egzystencji i tę samą postawę nadkonsumpcji co jego duchowy brat, personalista prawy.

To nic że do kościoła nie chodzi, na kapłany boże pomstuje, o zerwaniu konkordatu bąkać się ośmiela. Nikt jednak, ani on sam, nasz postępowiec, nie bierze na serio tego, co głosi. Najlepiej to widać na przykładzie naszego "spolszczonego" socjalizmu. Jego pierwotny radykalizm rychło został stonowany do ogólnego rytmu polskiego życia. W odniesieniu do religii socjalistom naszym wystarczył antyklerykalizm, w kwestiach społecznych - stateczny umiar i kompromisy z rzeczywistością, jeśi zaś chodzi o dorobek ideologiczny ruchu, to w tej dziedzinie socjalizm polski nie stworzył niczego, w bilansie ideologicznym socjalizmu światowego socjalizm polski był pozycją bierną. Ugorem jałowym było całe życie duchowe narodu, niepłodnym też był jego socjalizm.

Deformacje Polskiej Ideologii Grupy, spowodowane przez niewolę, były nieistotne, powierzchowne. Dawny tradycyjny personalizm zróżnicował się jedynie na personalizm prawy i personalizm lewy, i na tym koniec, personalizmem nadal pozostawał. W samej istocie Polskiej Ideologii Grupy nie zaszły żadne głębsze zmiany, zasadniczy trzon duchowy polskiej przeciętnej społecznej przetrwał bez uszczerbku półtorawiekową niewolę polityczną narodu.

Pozostaje w końcu do rozważenia, co się stało po upadku państwa z ciągiem reformistycznym.

Oczywiście, w warunkach niewoli nie mógł on się przejawiać w sposób równie silny i zorganizowany jak za czasów przedrozbiorowych. Dostrzegamy go jednak, w postaci ograniczonej warunkami podległego bytu, w poczynaniach Lubeckiego, Wielopolskiego, w haśle "pracy organicznej", w indywidualnych wysiłkach jednostek, spalających się w walce z marazmem swego otoczenia.

Do jednostek takich należał Szczepanowski. Przerażający kontrast pomiędzy tym co oglądał za granicą, a potworną nędzą galicyjską stał się dla Szczepanowskiego bodźcem w jego syzyfowych wysiłkach poruszenia martwej bryły polskiego życia. Pełne tragizmu są te wysiłki, ślepe porywy wielkiego niewątpliwie umysłu, błąkającego się na próżno w mrokach i nigdzie nie prowadzących korytarzach labiryntu świadomości narodowej.

Umysł, którego stać było na trzeźwe porównanie życia krajów niekatolickich z nędzą krajów skatoliczonych, cofa się jednak przed wyciągnięciem jedynie logicznego wniosku z własnych spostrzeżeń.

Na drodze do takiego wniosku stanął mur absolutu świadomości narodowej i muru tego Szczepanowski przebić nie zdołał. Pomimo wszystko, do czego w swych przemyśleniach doszedł, Szczepanowski nie może sobie wyobrazić ani na chwilę Polski bez katolicyzmu:

"Polska więc będzie katolicką i będzie w przyszłości dzieliła losy katolicyzmu, tak samo jak je dzieliła w przeszłości. A te losy straszne są od trzech wieków, od chwili, w której powstała reformacya i dojrzała rewolucya. Gdy patrzymy na to, co się od tego czasu dzieje z narodami katolickimi, to serce się ściska i strach przejmuje na myśl, że my do nich należymy - należeć musimy. Gdyby przyszłość nie miała być lepszą od przeszłości, to los taki promienia nadziei lepszego bytu nie zostawiłby. Bo w tym okresie narody katolickie żyją jakby pod klątwą bożą, wydziedziczone od wszelkich nabytków postępu i cywilizacji, tym bardziej upośledzone, im wyłączniej są katolickimi.

Rozpatrzmy się na początku XVIII wieku w chwili, kiedy prawowierność katolicka doszła do ostatniego kresu swej potęgi, kiedy Jezuici rządzili wszystkimi krajami katolickimi. Każdy Hiszpan był prawowiernym katolikiem; samo posądzenie o innowierstwo, lub niedowiarstwo pociągało za sobą śmierć na stosie - ale Hiszpania, płynąca mlekiem i miodem za panowania Maurów, stała się pustynią. Obok prawowierności rozpostarły się: ciemnota, próżniactwo i ubóstwo po całym kraju, pomimo wszystkich skarbów nowego świata. Tak samo w Portugalii. W prawowiernych Włoszech i Neapolu ohydne żebractwo gnuśnych lazaronów w stolicy, a rozbójnicy i Camorra na prowincji. Nie lepiej w Rzymie pod okiem samego papieża. W Niemczech, gnuśna Austrya w przededniu wiekowej walki z protestanckimi Prusami, która się miała skończyć zupełną klęską strony katolickiej i wyrzuceniem Habsburgów z Niemiec. O prawowiernej Polsce, za Sasów, za boleśnie jest mówić. - A niech mi kto w tym okresie pokaże choć jedno społeczeństwo katolickie, któreby nie obudziło litości, wstrętu lub pogardy. Cały ruch cywilizacyjny przeniósł się do protestantów, a kiedy wreszcie narody katolickie obudziły się z letargu, to postęp Francyi, Austryi, Hiszpanii, nawet Nepalu i Polski stoi w prostym stosunku do wzrostu niedowiarstwa, i co się tylko w tych krajach w wieku XVIII dokonało cywilizacyjnego, to było zarazem antykatolickie."

Przytoczyliśmy dłuższy ten ustęp nie tylko dlatego, że roztoczony w nim obraz krajów katolickich z przed paru wieków nie stracił dotąd nic ze swej ponurej świeżości.

Wypowiedź Szczepanowskiego jest ponad to jaskrawym przykładem na to, jak polska przeciętna społeczna potrafi czasem prawidłowo dostrzegać, nie umiejąc zarazem prawidłowo wnioskować.

Dla Szczepanowskiego, odmiennie niż dla Mickiewicza, nauka Europy już nie jest głupstwem. Dostrzega on to, na co piewca szlacheckiej otoki był ślepy. Korzyść stąd dla narodu jednak żadna, bo wnioski jakie wyciąga Szczepanowski, stawiają go w równym rzędzie z Mickiewiczami, którzy na żadne obserwacje i na żadne wnioski się nie silili.

Labirynt absolutu świadomości narodowej ma w Szczepanowskim jeszcze jedną ofiarę. Jeszcze jeden dowód, jak potężna, a złowroga jest siła Polskiej Ideologii Grupy, władztwa której nad duszami polskimi nie okroiły żadne kordony zaborcze, żadne styki z szerokim a tętniącym życiem światem.

Odżycie ciągu harmonicznego

Odżycie ciągu reformistycznego

Ponowna jego jałowość

Taki był stan rzeczy na ziemiach polskich, gdy po kataklizmie pierwszej wojny światowej, w roku 1918 Polska odzyskała niepodległość.

Spełniły się sny niewoli, polakatolik sięgał z powrotem po utracone dziedzictwo. Dzięki nadzwyczaj pomyślnemu zbiegowi okoliczności, a przede wszystkim dzięki równoczesnemu rozpadnięciu się potęg zaborczych, ujrzał się on nagle w roli posiadacza własnego państwa o nadspodziewanie rozległych granicach.

Po długiej, 123 lata trwającej przerwie polakatolik stał się znów niezależnym od nikogo kowalem własnego losu, zabrał się tedy do dzieła ochoczo, w upojnym samopoczuciu wyzwoleńca, który się doczekał klęski wszystkich swoich wrogów.

Rok 1918 oznaczał usunięcie z życia polskich sił, które decydowały o toku stawania się na ziemiach polskich w okresie niewoli. Wyzwolony naród polakatolików począł znów żyć swoim własnym życiem w całej jego pełni. Odtąd już nic nie stało na przeszkodzie kształtowania polskiej rzeczywistości w sposób odpowiadający wzorowi, jaki w swej duszy wypieścił był tak długo obcej woli poddany polakatolik. W mechanizm życia materialnego Polski włączony został znów motor Polskiej Ideologii Grupy, która, ograniczona w czasie niewoli do sfery wewnętrznej, duchowej, odzyskiwała teraz na nowo wolność nieskrępowananego przejawiania się w sferze zewnętrznej, materialnej bytu narodowego. Rozpoczął się nowy akt tej samej, ciągnącej się już od wieków tragedii narodu.

Niewola wniosła była w życie polskie szereg przeobrażeń, których żródła tkwiły poza Polską Ideologią Grupy. Dokonało się w Polsce w tym okresie wiele rzeczy, które nie Polskiej Ideologii Grupy zawdzięczały swe istnienie, rzeczy z duchem jej sprzecznych.

Bieg życia materialnego, jeśli chodzi o wytyczanie mu dróg i regulowanie tempa, pozostał poza działaniem Polskiej Ideologii Grupy, a również i w niej samej, w dziedzinie duchowości polskiej znalazły się wpływy i naleciałości obce.

Rok 1918 rozpoczyna usuwanie z życia polskiego tych wszystkich śladów niewoli, życie owo, zarówno w sferze duchowej jak i materialnej zaczyna wracać do starych norm, to znaczy do norm Polskiej Ideologii Grupy.

Rozpoczął się z powrotem ciąg harmoniczny - proces dostrajania życia polskiego, zwłaszcza silnie "rozstrojonej" przez zaborców jego dziedziny materialnej, do rytmu Polskiej Ideologii Grupy, znów niepodzielnie panującej.

To wszystko co od jej stylu odbiegło w czasie niewoli, poddane zostaje procesowi katoliczenia, uzgadniania z założeniami zwycięskiego raz jeszcze katolickiego systemu duchowego.

W II-giej Rzeczypospolitej odżyły i stały się dominującymi te same siły, które wyznaczyły bieg rzeczy w dawnej Rzeczypospolitej przedrozbiorowej w epoce saskiej. Dzieje II-giej Rzeczypospolitej stanowią powtórzenie tych samych procesów rozwojowych jakie znamionowały epokę saską, z punktu widzenia rozwoju wewnętrznego Polski okres 1918 - 1939 jest okresem recydywy saskiej.

Jej objawy występować będą coraz wyraźniej w każdej dziedzinie życia II Rzeczypospolitej - w polityce, gospodarstwie, demografii, jak również w najbardziej istotnej dla narodu dziedzinie, - w jego duchowości.

Obserwowane na każdym polu naszego niepodległego życia w Polsce przedwrześniowej tendencje schyłkowe nie były wynikiem jakichś błędów w sposobie rządzenia się odbudowanego państwa; powolne lecz stałe staczanie się w dół II-giej Rzeczypospolitej było prawidłową konsekwencją dojścia do głosu w wyzwolonym narodzie tych samych złowrogich sił, które zgotowały były upadek dawnej Polski.

Odbudowane państwo polskie lat 1918 - 1939 toczyła ta sama choroba wewnętrzna, w skatoliczonej duszy narodowej się kryjąca, która rozłożyła już raz Polskę w XVIII wieku. Nić ciągłości rozwojowej narodu polskiego, zerwana przez niewolę, została znów nawiązana po roku 1918.

Omówieniem przebiegu tej recydywy saskiej zajmiemy się poniżej. Rozpatrzymy najpierw jej postępy w sferze materialnej, a następnie duchowej życia narodu w latach 1918 - 1939.

II-ga Rzeczpospolita rozpoczynała swój żywot pod znakiem niezwykle dla siebie pomyślnej sytuacji międzynarodowej. Z trzech mocarstw zaborczych Austria, ten twór arcykatolicki, zakończyła prawidłowo swój cykl dziejowy i przestała istnieć. Rosja, trawiona rewolucją, zeszła na jakiś czas z areny międzynarodowej, ze strony pobitych i ubezwłasnowolnionych Niemiec nie groziło na razie żadne poważne niebezpieczeństwo.

Państwo 27-mio milionowe, pokaźne terytorialnie i z dostępem do morza, zajmujące kluczową pozycję w Europie Środkowo - wschodniej, Polska, związana wspólnotą interesów i sojuszami ze zwycięską Francją oraz Rumunią, miała wszelkie dane po temu by wyciągnąć jak największe korzyści z czasowego osłabienia swych sąsiadów.

Polska miała wszelkie szanse, o ile chodzi o konstelację międzynarodową, stania się centrum politycznej orientacji zarówno państewek bałtyckich jak i państw Małej Ententy, szanse stania się filarem powersalskiego porządku rzeczy w tej części Europy. To wszystko mogło leżeć w sferze możliwości, pod jednym jednakże nieodzownym warunkiem: ażeby sam filar był dostatecznie mocny i budzący zaufanie w swą trwałość.

By przejawić siłę na zewnątrz i wzbudzić potrzebne zaufanie, Polska musiała być najpierw silną wewnętrznie. Niepowodzenia naszej polityki zagranicznej już w pierwszych latach niepodległości, niepowodzenia przekreślające próby realizacji wspomnianej koncepcji były prostą konsekwencją faktu słabości wewnętrznej II Rzeczypospolitej.

Słabość ta, zjawisko prawidłowe i bezbłędne, wynikała znowuż z faktu, iż losy nowego państwa spoczęły jak ongiś w rękach polakatolika.

Widzieliśmy już, do czego ten typ ludzki, obserwowany w polityce jako polakatolik polityczny, był zdolny w I-szej Rzeczypospolitej. Odzyskawszy wolność, przejawił odrazu wszystkie swoje cechy przy tworzeniu nowego państwa. Personalista taki sam jak jego kontuszowy antenat, polakatolik XX wieku począł układać swój byt polityczny podług tych samych wzorów, z potrzeb własnej, takiej samej duszy płynących.

Życie polityczne państwa rychło stanęło pod znakiem otoki politycznej i atomizacji, pod znakiem braku zmysłu politycznego i jakże żywo czasy saskie przypominającej bezsiły władzy wykonawczej.

Zaledwie nowe państwo dźwignęło się do życia wśród chaosu powojennego i walk na wszystkie strony o granice, a już jednym z pierwszych czynów pierwszego sejmu II-giej rzeczypospolitej było sparaliżowanie władzy wykonawczej, związanie rąk naczelnikowi państwa w "Małej Konstytucji" z 20. 02. 1919. Strach przed "absolutum dominium" przetrwał wieki całe, silniejszym się okazał niż pamięć wczorajszej niewoli. Wolny polakatolik polityczny dał swobodny upust swym pragnieniom, miał ich w stosunku do własnego państwa wiele, nie kojarzyły się jednak one w żadnym wypadku z wyobrażeniem silnego rządu. Pełne odzwierciedlenie tych pragnień dała dopiero uchwalona w 1921 konstytucja marcowa.

Naród ze wszystkich narodów Europy najmniej zdolny do rządzenia się parlamentarnego, uchwalił sobie ustrój najbardziej liberalny w świecie. Ustrój, który ażeby się ostać, wymagał istnienia u obywateli wysokiego poczucia odpowiedzialności, dużego zmysłu i wyrobienia społecznego, - słowem tych wszystkich cnót obywatelskich, które obce były polakatolikowi. Na jego sylwetkę duchową składały się wszak inne przymioty: personalizm, wola minimum egzystencji i postawa nadkonsumpcji, z ich pochodnymi - egoizmem, warcholstwem, brakiem zmysłu organizacyjnego, małym poszanowaniem dobra publicznego, a to wszystko przy wybujałej chęci używania.

Wszystkie te cechy, wyhodowane w epoce saskiej, a nieuronione i zakonserwowane w ciągu niewoli dzięki nieprzerwanej ciągłości tego samego systemu duchowego, przejawiały się żywiołowo, wyzwolone, w życiu obywateli II-giej Rzeczypospolitej.

Ich stosunek do państwa streszczał się w jednym: brać jak najwięcej, dawać jak najmniej. Żeby zaś państwu nie przyszła chętka odwrócenia tej złotej maksymy, naród polakatolików uchwalił sobie ustrój państwowy, z góry taką możliwość wykluczający.

Sejm co stanowił konstytucję marcową nie był bynajmniej zbiorowiskiem ciemnych, pijanych wolnością i nie wiedzących co czynią analfabetów. Byli tam profesorowie uniwersytetów, wybitni działacze społeczni, wreszcie mający za sobą duże doświadczenie polityczne członkowie parlamentów byłych państw zaborczych. A jednak o ułożonej przez nich konstytucji powiada Bobrzyński, że: "Uchwalili ją ludzie jakby z roku 1791, nie zaś z roku 1921."

Warto przypomnieć, że bardziej jeszcze od pierwszego warcholski sejm drugi, wybrany w 1922 na podstawie obowiązującej już konstytucji, miał w swym składzie prawie połowę, bo 218 posłów posiadających wykształcenie wyższe. Na czoło życia publicznego społeczeństwo wysunęło najlepszych, jakich miało, przedstawicieli, wyniki zaś były z roku na rok gorsze. Zrozumiałe jeszcze w początkach anarchia i chaos miast ustępować pogłębiały się jeszcze bardziej.

Pierwsze siedem lat nowej państwowości widziały: 1 zamach stanu, jedno zabójstwo prezydenta, 2 zamachy na głowę państwa, 13?ście przesileń rządowych i w końcu rewolucję wojskową. Przeciętnie co sześć miesięcy przychodził nowy rząd, by, niczego nie dokonawszy, ustąpić miejsca następnym, tak samo wydanym na łaskę i niełaskę sejmu, rozproszkowanego na około ćwierć setki stronnictw, grup i koteryj politycznych.

W takim zatomizowanym na drobne otoki życiu politycznym znajdował polakatolik wyraz swej personalistycznej postawy duchowej. Każda grupka, każda otoka istniała dla siebie i żerowała na państwie, nie napotykając na żaden opór jak tylko innych podobnych otok, tłoczących sie po społu do żerowiska. Najlepsze czasy saskie przypomina taki oto obrazek z sejmu II-giej Rzeczpospolitej:

"? Przy każdym telefonie sejmowym siedzą równocześnie dziesiątki posłów, telefonujących do wszelkich możliwych i niemożliwych biur i urzędów. Tysiące razy zachodzą posłowie do biur ministrów, wojewodów, starostów i do wszelkich urzędników, aby interwencjować! Co to znaczy? To znaczy, że popierają swoim wpływem, swojemi informacjami, swojemi argumentami sprawy tysięcy i tysięcy prywatnych ludzi, którzy ich o to proszą!"

Pisząc te słowa, Ignacy Daszyński, jeden z wybitnych współtwórców II Rzeczpospolitej, stwierdza z goryczą: "Naród nasz zdaje egzamin pracy państwowotwórczej z bardzo słabym rezultatem."

Nie mógł być innym rezultat egzaminu jaki zdawał polakatolik polityczny. Państwo rozłaziło sie mu poprostu w rękach. Kilka lat zaledwie wystarczyło aby ciąg harmoniczny, spontanicznie przejawiony w życiu politycznym niepodległej Polski, naznaczył ją pietnem rozkładu.

Wyzwolona w całej swej katolickiej krasie Polska Ideologia Grupy materializowała się znów swobodnie poprzez zachowanie sie polakatolików, którym szczęśliwy los pozwolił jeszcze raz na układanie ich bytu politycznego tak, jak chcieli i umieli.

Pchnięte po linii ciągu harmonicznego życie II Rzeczypospolitej, jakkolwiek krótkie, wykazało odrazu tę samą prawidłowość tych samych objawów jakie towarzyszyły rozłożonemu na wieki procesowi katoliczenia dawnej Polski.

Ciąg harmoniczny w II Rzeczypospolitej doprowadza ją już po siedmiu latach takiej bezsiły, że istniejące wprawdzie od początku, ale wciąż rosnące nożyce potencjałów zewnętrznych rzucać poczynają złowrogi cień na nieokrzepłe jeszcze granice państwa.

Minęło pierwsze upojenie wolnością, wraca natrętne widmo niewoli, w duszach polakatolików budzi się odruch spłoszonej błogości.

Dzięki nauczce rozbiorów budzi się on dość wcześnie, wcześnie też, w ślad za nim, powstaje ciąg reformistyczny. Przychodzi maj 1926, a z nim usiłowania naprawy Rzeczypospolitej co się psuła od samej chwili swego powstania.

Analogie historyczne uderzające, automatyzm rozwoju wewnętrznego Polski katolickiej, pozostawionej samej sobie, prawidłowy i niezmienny. Podobnie jak staczanie się I Rzeczypospolitej po liniii ciągu harmonicznego doprowadziło do reakcji w postaci ciągu reformistycznego, który kulminował w zamachu 3-go maja 1791, - tak samo powtórzenie sie w II Rzeczypospolitej tych samych tendencji schyłkowych wywołało taki sam odruch w maju 1926.

Różnica polegała jedynie na przyśpieszeniu reakcji w czasie, podczas bowiem gdy w I Rzplitej ciąg reformistyczny przejawił się w sposób zorganizowany dopiero po pełnym urzeczywistnieniu się Katolickiej Harmonii Socjalnej, to w odbudowanym państwie droga ku niej nie została jeszcze w pełni przebyta, reakcja pod wpływem smutnych doświadczeń niewoli przyszła wcześniej.

Nie miało to wszakże większego znaczenia, bo jak wiemy, ciąg reformistyczny, obojetne czy się zjawi wcześniej czy później, będzie zawsze tylko zjawiskiem wtórym, pochodnym głównego procesu wewnętrznego Polski, tj. ciągu harmonicznego, i na przebieg tego ostatniego wpływu zasadniczo nie wywrze.

Jak mówilismy na innym miejscu, deformacje jakie zaszły w Polskiej Ideologii Grupy w okresie niewoli, spowodowały zróżniczkowanie się, bardzo powierzchowne, duchowości polakatolika na personalizm prawy i personalizm lewy. Tak się złożyło, że ciąg reformistyczny w II Rzeczypospolitej wyszedł z łona personalizmu lewego. Jakkolwiek odruch społecznej błogości udzielił się zarówno jednemu jak i drugiemu personalizmowi, to jednak ciąg reformistyczny zrodzony w 1926 był dziełem personalistów lewych. Zadecydowała o tym okoliczniść, że inicjator i wódz ciągu reformistycznego, Józef Piłsudski, wyrósł na personalizmie lewym i pierwotnie stamtąd otrzymał największe poparcie. Później dopiero lewica polska spostrzegła się, poniewczasie, że popierając Piłsudskiego, ściele drogę dyktaturze.

Piłsudski skupił wokół siebie elementy, wśród których ponad wszelkie względy przynależności partyjnej czy legalizmu górowała świadomość, że coś musi być zrobione i to na gwałt, jeśli II Rzeczypospolita nie ma podzielić losu I-szej. Oczywistym było, że drogą legalną nie da sie uratować państwa od anrchii, na straży której stało właśnie prawo. Jedynym wyjściem podobnie jak w 1791 był zamach stanu, i tę drogę obrał Piłsudski w maju 1926.

Hasło naprawy Rzeczypospolitej, to samo co przed wiekami, tak samo jak wtedy realizowane siłą, rozległo się w maju 1926 tą samą, starą nutą: wzmocnienia władzy rządowej i sanacji moralnej życia politycznego.

Reformatorom II Rzeczypospolitej podobnie jak ongiś ich poprzednikom zdawało się, że główna przyczyna bezsiły rządu i państwa tkwi w sejmowładztwie. Że tu leży istotne zło państwowości polskiej - uczyła lekcja rozbiorów, mówiły doświadczenia pierwszych lat odzyskanej niepodległości.

Wzięto się więc z zapałem do wypędzania złego ducha sejmokracji ze wszystkich pięter i zakamarków gmachu Rzeczypospolitej: z Zamku, z sejmu, z rządu, z administracji państwowej i samorządowej, ze wszystkich dziedzin życia zbiorowego polakatolików.

Już w dniu 2.8.1926 zmieniono monstrualny art. 44 konstytucji, gwarantujący przedmajową anarchię sejmową, i po raz pierwszy rząd niepodległej Polski mógł naprawdę rządzić, wyzwolony z pod wszechwładzy 444-ch suwerennych warchołów z ulicy Wiejskiej.

Role się odwróciły, nastąpił okres rosnącej wciąż przewagi rządu nad sejmem, okres znaczony wyborami z 1928, zgnieceniem opozycji Centrolewu w lecie 1930, wyborami w jesieni tegoż roku, dzięki którym uzyskawszy absolutną większość w sejmie i w senacie, reformatorzy zdołali uchwalić i wprowadzić w życie konstytucję kwietniową 1935 roku.

Konstytucja wyposażyła prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej we władzę tak rozległą, jakiej nie zna nawet prezydencki ustrój Stanów Zj. Ameryki Północnej. Reforma ordynacji wyborczej, przeprowadzona w lipcu tegoż roku, a dająca rządowi całkowitą niemal kontrolę składu osobowego izb ustawodawczych, stanowiła ostatni ćwiek do trumny partyjnictwa w Polsce.

Zwycięstwo władzy wykonawczej było zupełne, jej ciągłość i swoboda rządzenia została trwale, zarówno faktycznie jak i prawnie zabezpieczona.

W ten sposób ciąg reformistyczny w II rzeczypospolitej, odmiennie niż w I-szej, uzyskał idealne, nigdy przedtem nie posiadane warunki pełnego przejawiania swych możliwości, przeciwstawiania się skuteczniejszego niż kiedykolwiek degradacji życia polskiego, którego powolne staczanie się po linii ciągu harmonicznego charakteryzuje dzieje narodu na przestrzeni ostatnich trzech stuleci.

W I-szej Rzeczypospolitej, w okresie sejmu czteroletniego, walka jaka rozdzieliła opinię kraju była walką przeciwnego wszelkim reformom stronnictwa "narodowego" z obozem postępowych, idei reform oddanych "patriotów".

Ma swą wymowę fakt, że próba ratowania idącego ku zgubie państwa nie znalazła zrozumienia właśnie wśród tych elementów ówczesnego społeczeństwa, które najgłośniej podkreślały swą "narodowość", a które tak z tytułu siły liczebnej jak i swej roli społecznej miały niezaprzeczalne prawo do reprezentowania narodu. Narodu polakatolików - dodajmy.

W literaturze polemicznej narodowców tych czasów uderza dziwne pomieszanie zdrowych nieraz myśli z poglądami najbardziej bzdurnymi. Zupełnie rozsądnie pisał targowiczanin Rzewuski, że " - Rządzenie się więc obcych w Polszcze nie od obierania Królów, ale od braku potęgi Krajowey zawisło, któremu rządzeniu się obcych, równie słabe Rzeczypospolite, jak słabe Monarchie są podległe." Słuszne to spostrzeżenie nie przeszkadza autorowi stwierdzić zaraz potem, iż "Niemasz lepszego w świecie stróża praw Kardynalnych y formy rządu, jak jest prawo Liberi Veto..."

To samo pomieszanie pojęć i taka sama konstelacja społeczno-polityczna elementów przeciwnych reformom i elementów dążących do reform powtórzyła się w II Rzeczypospolitej.

Z odrodzeniem się w maju 1926 ciągu reformistycznego nad jej życiem wewnętrzno-politycznym zawisł ten sam, wszystko inne w zacietrzewionych umysłach przesłaniający dylemat: naród - czy państwo. Podobnie jak ongiś, dylemat ten pokrywał się z zagadnieniem: za, - czy przeciwko reformom.

I znów przeciwko reformom, przeciwko idei silnej władzy państwowej stanęła większość narodu. W obozie przeciwników "idei państwowej" znalazło się, po społu z walczącą o jej własną demokrację lewica to wszystko, co było socjalnie wsteczne, po swojemu "narodowe" i stuprocentowo katolickie.

Stereotypowym też był dobór haseł, pod jakimi mobilizowały się siły ciągu harmonicznego: Bóg i Ojczyzna, Tradycja i Praworządność, Wolność, Poszanowanie Praw Człowieka i Obywatela, itp.

Na te wszystkie wartości dybali zwolennicy "ideologii państwowej", zapatrzeni w miraż zbawczej, wszystkie bolączki Polski mającej uleczyć - silnej władzy.

Żywo język Targowicy przypominają epitety jakimi kołtuństwo z ciągu harmonicznego piętnowało reformistów, owych żydomasonów, łamaczy prawa, gwałcicieli swobód obywatelskich, gnębicieli zdrowej inicjatywy społecznej, wrogów demokracji, sanacyjnych gloryfikatorów trzymania za mordę.

Bezsprzecznie, jeśli chodzi o oskarżenia łamania prawa, ludzie ciągu reformistycznego II-giej Rzeczypospolitej, podobnie jak i I-szej, nie byli w stanie uniknąć tego oskarżenia. Jest tragedią każdoczesnych usiłowań naprawy rzeczypospolitej, że nigdy nie mogły one dojść do skutku inaczej jak poprzez mniej lub bardziej jaskrawy konflikt z prawem - czy było nim liberum veto, czy tak samo nadużywana przez wypuszczonych na wolność personalistów konstytucja marcowa 1921 r.

Przerwać naturalny proces ciągu harmonicznego, ratować atomizujące się na otoki państwo, można było tylko pogwałceniem prawa. Każdy sąd o zamachu stanu Piłsudskiego musi uwzględniać tę prawdę, jeśli ma być sądem obiektywnym.

Piłsudski i piłsudczycy, ci ideowi, byli to przede wszystkim ludzie czynu. Wyciągając jedynie słuszny, jak się im zdawało, wniosek z lekcji historii, gotowi byli z lekkim sercem deptać wszystko co w nich ograniczonym absolutem świadomości narodowej przekonaniu stało na drodze ku ich celowi - silnej władzy.

Stąd krytyczny, nieraz pogardliwy stosunek piłsudczyków do prawnych, tradycyjnych czy ideologicznych bastionów jakimi polakatolik ciągu harmonicznego obwarował swą wolność otocznej wegetacji.

Odruch spłoszonej błogości dyktował reformistom inną, bardziej czynną postawę do życia. - "Mniej ideologii - więcej motoryzacji" - rozlegało się w obozie reformistów. Pierwszy postulat nie nastręczał większych trudności, gorzej było z drugim, czy branym dosłownie, czy w przenośni.

Nigdy przedtem w dziejach państwowości polakatolickiej rząd Rzeczypospolitej nie cieszył się taką władzą, taką swobodą ruchów i nieodpowiedzialnością w stosunku do obywateli, jak to było po maju 1926.

Tradycyjna anarchia polakatolicka ustąpiła miejsca zamaskowanej dyktaturze obozu reformistów, opartej na rozbudowanych jak nigdy dotąd w Polsce trzech filarach władzy państwowej: biurokracji, wojsku i policji.

Po raz pierwszy w swej nierządem znaczonej historii państwo polakatolików zdobyło się na rząd silnej ręki i przez bitych lat trzynaście rządzone było autorytatywnie.

Zauważmy, że przy tym tempie życia, jakie ludzkość osiągnęła w wieku XX, okresy krótsze niż lat 13 wystarczyły innym narodom do podźwignięcia się z klęsk wojen przegranych, krwawych rewolucji, i wyjścia na szczyty potęgi państwowej.

Właściwym przeto będzie rozważanie na tym miejscu, jaki użytek zrobiła II Rzeczypospolita z czasu, którego na przygotowanie się do nadchodzącej drugiej wojny światowej miała co najmniej tyle co jej pobite w poprzedniej wojnie sąsiady. Właściwym będzie pytanie - czy rozkład polityczny II Rzeczypospolitej, którego objawy wystąpiły nazajutrz po jej powstaniu został skutecznie powstrzymany w roku 1926, - czy też nie? Na to pytanie odpowiedź brzmi: nie.

Losy państwa, jego rozwój lub jego rozkład nie zależą od tego, - że powtórzymy za hetmanem Rzewuskim - jaki to państwo ma ustrój, jaki system rządów. Państwo może upadać będąc monarchią absolutną czy dyktaturą, może porastać w siłę będąc najbardziej liberalną demokracją, i na odwrót.

Ustrój państwa to tylko forma, treścią wypełnia ją dopiero człowiek, ta masa obywateli jaka, żyjąc w ramach organizacji państwowej, swoim zachowaniem się, działaniem lub zaniechaniem determinuje stan własnego życia zbiorowego, jego quantum i jego jakość, jego rytm i natężenie, a tym samym i potencjał jego formy organizacyjnej, państwa.

Państwo jest niczym innym jak organizacja tych zasobów ludzkich i rzeczowych jakie stoją do jego dyspozycji. Istotna funkcja każdej władzy państwowej, rządzenie, jest niczym innym jak administrowaniem tymi zasobami ludzkimi i rzeczowymi, które składają się na zorganizowaną w państwo zbiorowość.

Jeden ustrój może odpowiadać tej zbiorowości lepiej, inny gorzej; jeden rząd może administrować jej zasobami mniej, drugi bardziej udolnie; rząd państwa może, stosując odpowiednią politykę, zwiększyć quantum administrowanych zasobów, nawet i ludzkich. Żaden jednak rząd nie potrafi radykalnie zmienić jakości elementu ludzkiego, a więc tego czynnika, na którym w ostatniej instancji opiera się byt państwa.

Żaden rząd, choćby był najbardziej sprawny i w największą wyposażony władzę nie potrafi dokazać, by masa z natury ich charakteru biernych, konsumpcyjnie do życia nastawionych egotystów zamieniła się w czynnych, pracowitych, ofiarnych dla państwa obywateli.

Zagadnienie rozwoju i upadku państwa sprowadza się zawsze do zagadnienia charakteru jego ludności.

W swej niewiedzy o zasadniczej bolączce Polski reformiści II Rzeczypospolitej przeszli obok tego zagadnienia z zamkniętymi oczyma i, mierząc w anarchię jako w jedyne zło państwowości polskiej ,uderzyli w próżnię tak samo jak ich poprzednicy w I-szej rzeczypospolitej.

Niezdolni jak tamci do dostrzeżenia choroby u jej źródła, tj. w systemie duchowym narodu, piłsudczycy jęli się leczenia jej skutków, występujących na zewnątrz w dziedzinie życia politycznego Polski jako słabość rządu.

Stworzyli rząd silny. Silny w tym znaczeniu, że mógł narzucać swą wolę narodowi nie pytając się o jego zgodę, że był w stanie łamać bewzględnie wszelki zorganizowany opór ze strony społeczeństwa czy poszczególnych jego grup. Reżym pomajowy był dostatecznie silny na to by zgnieść w zarodku bunt połączonych w "Związek Obrony Prawa i Wolności Ludu" stronnictw lewicy i centrum w 1930, a ich przywódców osadzić w twierdzy w Brześciu; spacyfikować przy użyciu wojska burzących się Ukrainców w Małopolsce Wschodniej w 1933; poskromić terrorystyczne zapędy prawicowego "Obozu Narodowo-Radykalnego", którego członkowie zapełnili obóz koncentracyjny w Berezie Kartuskiej w latach 1934-36. Rząd ten potrafił stłumić krwawo rozruchy doprowadzonej do rozpaczy nędzą i uciskiem biedoty robotniczej i chłopskiej, rozruchy, jakie wybuchły w różnych częściach kraju w 1933, 1935, 1936, a zwłaszcza w 1937, kiedy w czasie strajku rolnego zginęło, według oficjalnych danych, 47 ludzi.

Reżym był dostatecznie silny na to by zreformować po swej myśli konstytucję wyborczą, zdławić partyjnictwo, przeprowadzić gruntowne rugi w administracji, obsadzić swoimi ludźmi wszystkie stanowiska publiczne i społeczne kraju.

Tego reżym dokonał, a było to niemal wszystko czego dokonać mógł.

Było to jednak bardzo mało.

Reformiści, pomimo całej ich potęgi, okazali się bezsilni wobec najgroźniejszego wroga, wroga nieuchwytnego, a wszędzie obecnego, jakim dla każdej władzy w Polsce jest zawsze bezwład mas rządzonych.

O bezwład ten rozbiły się ongiś usiłowania naprawy I-szej Rzeczypospolitej, ten sam bierny opór inertnego społeczeństwa niweczył wszelkie próby aktywizowania go ze strony reformistów w II Rzeczypospolitej.

Polakatolik wieku XX pozostał tym czym był w wieku XVIII: personalistą o woli minimum egzystencji i postawie nadkonsumpcji. Do jego personalizmu nie przemawiały z góry idące nawoływania do "pracy państwowo twórczej". Jego wola minimum egzystencji gasiła w nim skutecznie entuzjazm dla wszelkiej pracy w ogóle, której bez większych dla siebie niekorzyści mógł uniknąć. Jego postawa nadkonsumpcji wytwarzała w nim stosunek bierny do wszystkiego co znajdowało sie poza jego otoką.

Minister rządu mógł wydawać setki sążnistych, koniecznościami państwa dyktowanych rozporządzeń; wojewoda mógł nie szczędzić wysiłków, by podległy mu aparat administracyjny uczynić ślepo oddanym narzędziem polityki rządu; starosta na swym powiecie mógł być najbardziej gorliwym wykonawcą woli swych zwierzchników.

Cóż, kiedy wola ministra, wojewody czy starosty nie była w stanie zastąpić braku woli służenia państwu u obywatela tam wszędzie, gdzie on, nie czując na sobie bezpośrednio bodźca lub hamulca władzy, układać mógł swój stosunek do państwa i spraw ogółu na swój własny, personalistyczny sposób. A wszak przy największej ingerencji władzy w życie jednostki ma ona zawsze tysiąc możliwości postąpienia tak, jak to dogadza jej wewnętrznym skłonnościom.

Tych cnót obywatelskich, jakie ideologowie państwowości chcieliby w nim widzieć obywatel II Rzeczypospolitej nie posiadał, na pewno obce one były ogromnej większości polakatolickiego społeczeństwa.

Przeciętny obywatel II Rzplitej nie zaniedbał skorzystać z każdej okazji by od odpowiedzialności się uchylić, obowiązek zbyć byle jak, od powinności się uwolnić i gdzie tylko można własny interes nad dobro publiczne przełożyć. Ten negatywny, szkodniczy stosunek do wymogów życia zbiorowego wynikał nie tyle ze świadomej złej woli, ile z samej istoty psychiki polakatolika, w której personalizm stępił, zagłuszył i wyjałowił to wszystko co czyni z jednostki wartościowego członka społeczeństwa.

Innymi słowy - aspołeczność, apaństwowość personalisty leży głęboko w jego charakterze i jedynie przez gwałt zadawany własnej duszy, własnym skłonnościom i upodobaniom może on zdobyć się na zachowanie się, które by wynikało z jakichś szerszych, nie egoistycznych pobudek.

Jednostki do tego zdolne zawsze należały w Polsce do rzadkości. W Polsce podatnik, oszukując skarb państwa, uważał się nadal za porządnego człowieka, nie budził zgorszenia u pobłażliwych bo tak samo patrzących, na rzecz rodaków. W Polsce obywatel miałby się za niepraktycznego idealistę gdyby, posiadając wpływy i stosuneczki tam gdzie należy, nie wykorzystał tego dla osobistych celów, a ze szkodą dla interesu publicznego.

W mentalności personalisty działanie na szkodę tak odległych abstrakcji jak państwo, dobro ogółu, interes publiczny, nie pociąga za sobą hańbiącego piętna przestępstwa w takim stopniu jak analogiczne naruszenie praw jednostki.

Personalista stosuje inną miarę etyki w pierwszym, a inną w drugim wypadku. W II-giej Rzeczypospolitej pan radca, pan pułkownik czy pan sędzia, - ten sam który z oburzeniem odepchnąłby od siebie myśl przywłaszczenia sobie jakiejś drobnostki, własności prywatnej, nie miał równocześnie żadnych skrupułów, iż jego dzieci nie znają innych ołówków jak tylko "przyniesione" przez tatę z biura, że jego żona jeździ do krawcowej samochodem służbowym męża, do czego nie ma prawa, czy że on sam wreszcie za swą podróż służbową policzył i pobrał koszty dwakroć wyższe od faktycznie poniesionych.

I podczas gdy ilość przepisów prawnych mających na oku ochronę dobra publicznego nigdzie chyba nie była tak imponująca jak w Polsce, nigdzie chyba w cywilizowanym świecie dobro publiczne nie było tak bezbronne, tak nadużywane dla celów prywatnych, tak poniewierane jak w państwie polakatolika.

Prawo stanowione przez władzę, a niepoparte prawem sumień obywatelskich pozostawało martwą literą. Bez tej sankcji której nie zastąpi żaden rygor administracyjny, żaden mandat posterunkowego, a której siła jak najbardziej realna tkwi w poczuciu obywatelskim mas rządzonych - jakże często papierowym był w Polsce przepis konstytucji kwietniowej, głoszący że: "Obywatele winni są państwu wierność oraz rzetelne spełnianie nakładanych przez nie obowiązków".

Wśród wielu wzniosłych, a pozbawionych pokrycia zasad tej konstytucji, tych praw kardynalnych jakimi reformatorzy chcieli aby II Rzeczpospolita rządziła się, szczególną egzotyką w stosunku do tła rzeczywistości życiowej polakatolika odbijała zasada wyrażona w art.8.ust.l, a mianowicie że: "Praca jest podstawą rozwoju i potęgi Rzeczypospolitej".

Czy rozumiana jako stwierdzenie faktu, czy jako postulat, zasada ta kłóciła się jaskrawo z obrazem stosunków w krainie polakatolików.

Przeczył jej na każdym kroku stan materialny kraju, zadawała jej kłam atmosfera duchowa w nim panująca. W atmosferze duchowej co spowija Polskę od trzech już wieków, obcym jest kult pracy, nieznana jest cześć dla pracy, nie istnieje uznanie dla pracy, W Polsce praca nie imponuje, przeciwnie, nagminna jest pogarda dla pracy, a zwłaszcza dla pracy fizycznej, wyrazem czego jest tak: uderzające cudzoziemców w Polsce upośledzenie społeczne i towarzyskie tych co żyją z pracy rak własnych. W Polsce nie znajduje uznania ten kto stara się dojść do czegoś własnym trudem, własnym wysiłkiem. Poczynając od ławy szkolnej, gdzie pilny "kujon" stanowi przedmiot drwin i szykan ze strony kolegów, atmosfera środowiska w jakim wzrasta, wychowuje się i wchodzi w życie polakatolik, na każdym kroku utwierdza w nim przekonanie że nie praca, rzetelna, uczciwa, jest środkiem do zrobienia kariery.

Atmosfera ta faworyzuje zgoła inne, bardziej skuteczne drogi awansu społecznego, i nie potępienie lecz podziw i zazdrość budzi u otoczenia "spryciarz", które to określenie charakteryzuje dostatecznie zalety umysłu i charakteru warunkujące w Polsce sukces społeczny jednostki.

Gdy tak przedstawiało się w swej masie społeczeństwo, trudno było by oczekiwać by ci co nim rządzili z innej byli ulepieni gliny. Społeczeństwo ma taki rząd na jaki je stać. Reformiści, którzy poczęli rządzić Polską w r. l926 byli tak samo polakatolikami jak i ci nad którymi sprawowali władzę. Od większości społeczeństwa różnili się tylko tym, że odruch spłoszonej błogości, ten zasadniczy bodziec większej ich niż u przeciętnego polakatolika aktywności był u nich znacznie silniejszy niż u reszty masy społecznej.

Stopień natężenia odruchu spłoszonej błogości był zasadniczo jedynym miernikiem według którego można było podzielić obywateli II Rzplitej na bardziej czynną mniejszość ciągu reformistycznego i bierną większość ciągu harmonicznego.

U reformistów, w początkach ich kariery politycznej, odruch spłoszonej błogości, będąc czynnikiem psychicznym górującym, działał hamująco na te skłonności które normalnie dążą do ujawnienia się w polakatoliku.

Gdy jednak reformiści poczuli się pewnie w siodle rządowym, gdy dopięli celu i dali państwu silną władzę, a tym samym, jak wierzyli, zabezpieczyli jego przyszłość, - gdy złudną wielkością swych dokonań państwowotwórczych zasugerowali nie tylko społeczeństwo, ale i samych siebie, wówczas wielu z nich spoczęło psychicznie na laurach.

W miarę jak tracił na sile odruch spłoszonej błogości, malało w duszach reformistów owo napięcie duchowe jakim się różnili od ludzi ciągu harmonicznego. W obozie pomajowym, wśród piłsudczyków, kwitnąć począł w najlepsze niczym już nie krępowany personalizm, szerzyć się poczęła ta sama atmosfera moralna, te same obyczaje i te same nieprawości, walkę którym wypowiedział był Piłsudski w maju 1926.

Tłumacząc powody swego zamachu stanu powiedział on wówczas: "Nie może być w państwie za wiele niesprawiedliwości względem tych co pracę swą dla innych dają, nie może być w państwie - gdy nie chce ono iść ku zgubie - za dużo nieprawości."

Lecz walka z nieprawościami była przedsięwzięciem nie mniejszym niż walka z samą polskością ówczesną i była to jedyna w życiu Piłsudskiego walka którą przegrał.

Świadomość lichoty tego co pod mianem polskości tak bardzo ukochał, a co tak często budziło w nim uczucia wzgardy, gniewu i nienawiści, ta świadomość nurtowała duszę belwederskiego samotnika, zatruwała ostatnie dni jego strawionego w walce z własnym narodem żywota.

Powiedzieliśmy na innym miejscu że zasadnicza tendencja życia politycznego polakatolików, jak w ogóle ich życia zbiorowego jest atomizacja czyli dążność do rozpadnięcia się na istniejące same dla siebie otoki, mniejsze i większe.

Takimi otokami w których kwasiło się życie polityczne w Polsce przed majem 1926 były kluby sejmowe, partie, różne drobne jawne i tajne kliki i mafie, a wszystko to razem tworzyło pstrokaty chaos rozmaicie pomalowanych, wewnątrz jednakowo pustych kramików politycznych.

Poobalała je gniewna dłoń Piłsudskiego. Otoki typu sejmokracji znikły z widowni politycznej w maju 1926, ale po to tylko, by zrobić miejsce dla innych otok, odmiennego nieco wzoru, jakie dla swego personalizmu tworzyć począł w zmienionych przez siebie warunkach polakatolik ciągu reformistycznego.

Zamiast dawnych klubów i partii sejmowych znaczenia nabrały i stały się taką samą plagą społeczną nie mniej od tamtych liczne, a bardziej panoszące się, bo będące podporą reżymu, - organizacje byłych "uczestników walk o niepodległość." Najbardziej wpływowym stał się Związek Legionistów, byłych żołnierzy Piłsudskiego z lat 1914-1918, szeregi których to legionistów, rzecz dziwna, wzrastały po wojnie z roku na rok.

Oni, ci najzasłużeńsi w budowie niepodległości urośli teraz do roli elity społecznej, i znalazłszy się u władzy, bynajmniej nie wzdragali się przed obcinaniem kuponów od swej sławy i minionych zasług.

Miano legionisty, przynależność do tej czy innej gromadki byłych niepodległościowców otwierały drogę do wszelkich stanowisk w państwie, bez względu na rzeczowe, a nieraz i moralne kwalifikacje kandydata.

Faworytowanie swych ludzi przez rządzącą mafię legionową odbywało się szczególnie bezwstydnie za ostatniego premiera II Rzeczypospolitej - wachmistrza Soroki Piłsudskiego, jak go nazwał Mackiewicz - Składkowskiego.

Zdarzało się, że na osobiste polecenie prezesa Rady Ministrów ministerstwa musiały przyjmować do służby państwowej kandydata, na którego kwalifikacje składały się nie tylko odznaczenia za dawne czyny bojowe, ale też i całkiem świeże wyroki sądowe za przestępstwa z chęci zysku.

Działo się to w myśl zasady, że w wolnej Polsce posada legioniście należy się, że ma on prawo do obcinania kuponów od kapitału byłych zasług, tych zasług, które gdzie indziej, w innych społeczeństwach, uważane są za prosty obowiązek obywatelski.

Urzędy państwowe zostały wprawdzie uwolnione od zmory telefonów poselskich, nie znaczyło to jednak że "interwencje" ustały. Zmienili się jeno interwenienci, zamiast posłów wzięli się do telefonowania generałowie, pułkownicy, ich żony, ciotki, krewni i krewne.

Jeśli się do tego doda, że każdy Związek Obrońców Ojczyzny, każde koło pułkowe x-tego p.p.Leg. x-tej Brygady, każdy Związek Dowborczyków, Kaniowczyków, Byłych Więźniów Ideowych, Zadwórzan, Sybiraków, Hallerczyków (tych co stanęli na gruncie ideologii..), Żeligowczyków, Powstańców Wielkopolskich, Śląskich, itp, itd, - że każda z tych organizacji za jedyny cel swego istnienia uważała popieranie osobistych spraw swoich członków w urzędach i instytucjach państwowych i wszelkich innych; to wówczas można sobie wyobrazić zarówno warunki pracy tych urzędów i instytucji, jak i sytuację szarego urzędnika II Rzeczypospolitej, zawieszonego między kowadłem obowiązku, a młotem butnej, brzękającej medalami Protekcji.

Skoro mowa o administracji II Rzplitej, to zauważyć trzeba, że pomimo zapędów centralistycznych, właściwych każdej dyktaturze, dyktatura obozu reformistów nie zdołała przeciwstawić się procesowi atomizacji nawet na własnym podwórku, nawet we władzach naczelnych państwa.

Póki żył Piłsudski, jego dominująca wola zapewniała do pewnego stopnia jednolitość w rządzeniu, - do pewnego stopnia, gdyż poza wojskiem i polityką zagraniczną nie wiele było spraw którymi marszałek interesował się bezpośrednio. W każdym razie w cieniu jego dyktatorskiego autorytetu nie było miejsca na inne ośrodki dyspozycji, które by pozwalały sobie na politykę inną niż ta, za jaką stała wyraźna lub domniemana wola Belwederu.

Po śmierci Piłsudskiego nic już nie stało na przeszkodzie temu, by postępująca wszędzie w życiu odrodzonego państwa atomizacja ogarnęła również i szczyty hierarchii państwowej, by tam również tworzyć się poczęły otoki.

Otoką polityczną nr 1 stał się Zamek gdzie prof. Mościcki, uznawszy swą dotychczasową rolę "Ignacego Posłusznego" za skończoną, usiłował doróść do tej olbrzymiej roli jaką prezydentowi wyznaczała konstytucja.

Niezbyt chętnym patrzano na to okiem w otoce nr 2, w otoczeniu generała, a rychło potem i marszałka Rydza?Śmigłego, który jako też "skazany na wielkość", jeno nie przez konstytucję, również miał do powiedzenia i to sporo w sprawach rządzenia państwem.

Był wszak nie tylko wyznaczonym przez Piłsudskiego jego następcą w armii, nie tylko otrzymał po nim, w czasie pokoju, buławę marszałkowską. Na dobitek tego rząd Rzeczypospolitej, słynnym okólnikiem prezesa Rady Ministrów z dn. 13 lipca 1936 zarządził, by nowemu marszałkowi oddawane były honory jako pierwszej, po prezydencie osobie w państwie. Tak więc zaledwie w rok po uchwaleniu konstytucji mającej dać państwu silną, i jednolitą organizację zjawia się w ustroju Rzplitej czynnik, który nie tylko nie miał żadnego uzasadnienia w konstytucji, ale był wprost sprzeczny z jej duchem.

A może to właśnie konstytucja, siła narzucona, sprzeczna była z niepisanymi prawami, w duszy polakatolika wyrytymi, a rządzącymi jego życiem zbiorowym,

Windowanie w górę Śmigłego odpowiadało w zupełności interesom otoki nr 3, - Prezydium Rady Ministrów. Zjawiał się znów ktoś przed kim można było stać na baczność, kto by wziął na siebie moralną przynajmniej odpowiedzialność za losy państwa.

Co do odpowiedzialności faktycznej, to ta nie ciążyła zbytnio premierowi II Rzeczypospolitej. Gubiła się w gabinetach poszczególnych ministerstw, które jakkolwiek formalnie podporządkowane Prezydium Rady Ministrów, faktycznie prowadziły każde swoją własną polityczkę, każde z nich było otoką samą dla siebie.

Stopień ich samodzielności zależał od wagi danego resortu, indywidualności jego kierownika, od jego umiejętności "postawienia" się na Radzie Ministrów, a wreszcie od szerokości jego pleców w miarodajnej w danej chwili mafii. Gdy z tych czy innych względów pan minister czuł się pewnie w swym fotelu, wówczas mógł niewiele sobie robić z premiera, którego wgląd w to co się dzieje na terenie danego ministerstwa był zawsze powierzchowny i dorywczy.

Niezbyt też przeszkadzało ministrom istnienie takich instytucji jak Najwyższa Izba Kontroli Państwa czy Najwyższy Trybunał Administracyjny.

Jeśli konstytucja w art. 77 postanawiała że N.I.K., powołana do kontroli pod względem finansowym gospodarki państwa jest niezależna od rządu, to praktyka państwowości Polski odrodzonej wykazała, że, w takim samym stopniu rząd był niezależny od N.I.K., z sążnistych sprawozdań której, składanych sejmowi, nie było komu wyciągać należytych konsekwencji. Co zaś do N.T.A., którego zadaniem była ochrona obywatela przed samowolą urzędników, samowolą, przed którą sądy powszechne nie broniły, to orzeczeniom tego trybunału brakło skutecznej sankcji.

Zdarzało się że ministerstwo, którego zarządzenie zaskarżone do N.T.A. ten ostatni zniósł, wydawało ponownie w tej samej sprawie takie samo zarządzenie, nie przejmując się zbytnio tym, co na to powiedzą drzemiący w swych barwnych togach staruszkowie z N.T.A. Woli samego premiera nikt oczywiście nie ośmielał się przeciwstawiać w administracji, "usprawnienie" której rozpoczęto od wprowadzenia do niej ducha i porządków koszarowych, stawania na baczność, posłusznego meldowania itd.

Lecz administracja ta; wśród wielu jej nienaruszonych usprawnieniem właściwości posiadała jedną, tradycyjną, rodowodem swym gdzieś w czasy saskie sięgającą właściwość. Ta właściwość administracji polakatolickiej polegała na tym, że nigdy nie można było w zacisznych gabinetach jej dygnitarzy znaleźć winnych lub odpowiedzialnych; skoro tylko kwestia winy lub odpowiedzialności powstała.

Nadużycia były, niedołęstwo było, niewykonywanie zarządzeń, nieprzestrzeganie terminów, zaleganie z wypełnianiem ustalonych planów, opieszalstwo, lenistwo, - to wszystko było, istniało. Przy tym wszystkim jednakże nie było sprawców, nie było winnych, nie istnieli odpowiedzialni.

Na niższych szczeblach urzędniczych jeszcze się trafiali, nie było ich nigdy u rządzącej góry. Im kto stał wyżej w hierarchii dygnitarzy rządowych, tym staranniej omijała go wszelka odpowiedzialność, tym bardziej stawał się on niezdolnym do zawinienia czegokolwiek.

W Anglii, w roku - proszę to zważyć - 1844 królowa Wiktoria została ukarana grzywną 7 i pół szylinga za drobne zaniedbanie przepisów o rejestracji ludności, przy czym fakt ten podały do wiadomości publicznej dzienniki. W Rosji Sowieckiej za niewykonanie takiego czy innego szczegółu planu rządowego, za niedołęstwo w kierownictwie winni komisarze odpowiadali własnymi głowami.

Jedynie w Polsce, przed czy po maju 1926, żaden minister nie popełnił nigdy żadnego nadużycia, żaden nie zaniedbał swoich obowiązków, w niczym nigdy nie zawinił, nie przekroczył przepisów, czy to jako urzędnik, czy jako osoba prywatna.

Ktoś kto nie znał stosunków w Polsce, mógłby odnieść, wrażenie, że elita co nią rządzi składa się z samych katonów moralności i obowiązku. Piłsudski znał stosunki w Polsce. Pamiętamy jego słynną wypowiedź o nieprawościach, których nie może być w państwie za dużo.

W jednym z następnych oświadczeń publicznych Piłsudskiego znajdujemy postulat uzdolnienia państwa do karania wykroczeń i nadużyć, specjalnie nadużyć pieniężnych, - "tak aby Polska przestała być śmieszna w świecie".

Doświadczenia rządów pomajowych rychło wykazały, że uzdolnienie państwa polakatolików do czegokolwiek jest przedsięwzięciem ponad siły ciągu reformistycznego.

Tendencje schyłkowe w przemyśle

Ubożenie rolnictwa

Kurczenie się handlu zagranicznego

Odżycie Systemu Realizacji Postawy Nadkonsumpcji

"Tylko organizując gospodarstwo narodowe ku powiększeniu wytwórczości, ku prawdziwemu postępowi, możemy kiedyś dorównać Anglii, Ameryce i Francji i przyjąć równy im udział w Związku narodów, w przeciwnym razie wytwórczość nasza będzie się zmniejszać i nie tylko nie zachowamy swej niezależności państwowej, ale zupełnie znikniemy z widowni rozwoju ludzkiego, jak zginęło tyle innych, nie dających się ucywilizować narodów."

Tak pisał w r.1919 autor mało znanej lecz interesującej broszurki.

Trzeźwy ten głos przebrzmiał bez echa w atmosferze powszechnego optymizmu i upojenia wolnością pierwszych dni II-giej Rzeczypospolitej.

A tymczasem problem zdolności wytwórczej nowego organizmu gospodarczego zarysował się ostro od pierwszej chwili narodzin tegoż, nie tracąc ale nabierając na ostrości w miarę jak biegły lata. W latach tych, w 1918-39 po raz drugi w historii zdawał swój egzamin jako gospodarz ziem polskich - polakatolik ekonomiczny.

Nie był to przyznać trzeba egzamin łatwy.

W wyniku zaborów i działania sił obcych na ziemiach polskich przedstawiały one gospodarczo obraz różnolity, daleki od monotonii nędzy i prymitywu jaka cechowała Katolicką Harmonię Socjalną I Rzplitej.

Na tę różnolitość składały się dobrobyt gospodarczy byłego zaboru niemieckiego, dość daleko posunięte uprzemysłowienie Królestwa obok tradycyjnego, postępem niemal nietkniętego zacofania Galicji i Kresów Wschodnich.

Dopełnieniem kontrastów było istnienie najbardziej wymownych śladów gospodarczej niewoli, a mianowicie potężnych ośrodków wielkoprzemysłowych Śląska i Kongresówki. Choć na ziemi polskiej, stworzyła je obca przedsiębiorczość i dla obcych, nie krajowych potrzeb.

Śląsk powstał w ramach i dla gospodarstwa Niemiec, przemysł Królestwa pracował dla dalekich rynków Rosji, im zawdzięczał swe istnienie i rozkwit.

Gdy po wojnie zamknęły się dokoła niego granice II Rzeczypospolitej, wielki przemysł w Polsce znalazł się w położeniu ryby wyrzuconej na piasek. Począł się dusić dla braku rynków które go dotąd żywiły, a których utraty zrównoważyć nie mógł pokaźny wprawdzie terytorialnie, mizerny jednak pod względem chłonności rynek wewnętrzny.

Wartość jego była na razie potencjalna, na to bowiem by zniszczony - wojną, rolniczy w 70% i jako całość na niskim poziomie rozwoju stojący kraj mógł zacząć wchłaniać produkcję olbrzymów fabrycznych Śląska czy Łodzi, - na to potrzeba było przede wszystkim czasu, podobnie jak na znalezienie nowych dróg eksportu na terenie zagranicznym.

Nim by to mogło nastąpić, trzeba było uchronić w jakiś sposób przed zagładą Oazy Wysokiego Poziomu Produkcyjnego, jakimi w kraju mało intensywnej gospodarki rolnej były ośrodki wielkiego przemysłu.

Zachowanie ich przy życiu było nie tylko nakazem polityki gospodarczej na dalszą metę, nie tylko wiązało się ściśle z zagadnieniem bezrobocia, ale przede wszystkim leżało w interesie obronności państwa.

Utrzymać w ruchu wielki przemysł, który pozbawiony zbytu sam ostać się nie mógł, można było tylko w sposób sztuczny, kosztem innych dziedzin gospodarstwa, w ostatecznym rachunku kosztem podatnika i konsumenta.

Po tej linii poszła polityka gospodarcza II Rzeczypospolitej i w ten sposób, droga subwencji rządowych, ulg podatkowych, premii wywozowych, dumpingu, reglamentacji produkcji i zbytu oraz ustanowienia wysokich, monopolistycznych cen wyrobów przemysłowych, wewnątrz kraju zmontowany został skomplikowany system alimentowania Oaz Wysokiego Poziomu Produkcyjnego.

Miało to umożliwić im przetrwanie do czasu, gdy zbyt za granicę, a głównie spożycie wewnętrzne wzrośnie na tyle, że wielki przemysł będzie mógł istnieć i rozwijać się o własnych siłach.

Że to nastąpić musi, czynniki miarodajne w Polsce nie mały żadnych wątpliwości. Teoretykom wpatrzonym w przykład Zachodu wydawało się, że prawa i teorie wysnute z obserwacji procesów ekonomicznych na Zachodzie, - prawa tam sformułowane i za klasyczne kanony ekonomii uchodzące, - że te prawa okazać się muszą tak samo słuszne i prawdziwe, na terenie polskim.

Wierzono święcie w rychły, automatyczny rozwój gospodarstwa kraju, któremu nie brak było ani bogactw naturalnych, ani zachowanych mimo zniszczenia wojenne warsztatów pracy, ani sił roboczych, a którego rozległe, nie tknięte niemal techniką i cywilizacją przestrzenie możliwościami swymi wabiły ludzką energię i przedsiębiorczość.

"Potęga Polski w 1930 roku" - tak zatytułował swe rozważania o jej możliwościach gospodarczych cytowany na wstępie autor, bynajmniej nie laik.

Podobne nadzieje żywił areopag uczonych ekonomistów, z jakich składała się powołana przez rząd komisja ankietowa badania warunków i kosztów produkcji oraz wymiany w przemyśle polskim w latach 1925-1927.

Owocem prac komisji było 15 tomów sprawozdań, obejmujących wyniki badań we wszystkich ważniejszych działach przemysłu polskiego. I tak jeśli chodzi o węgiel, to zbadawszy możliwości rozwoju tej gałęzi przemysłu, a w szczególności warunki eksploatacji węgla krajowego, komisja stwierdziła, że są one lepsze niż w Anglii, Francji czy Niemczech.

Pokłady węgla polskiego są znacznie grubsze, leżą już na głębokości 200?400 m. podczas gdy w Nadrenii i w Anglii bije się szyby na 1000 m. Do tego należy dodać taniość robotnika i wysoki gatunek węgla polskiego.

Komisja, przewidując stały wzrost spożycia wewnętrznego, wyraziła przypuszczenie że przy minimalnych nawet normach wywozu tj, 8.1 mln. ton rocznie - może zabraknąć węgla na potrzeby krajowe już w roku 1932, kiedy to konsumpcja wewnętrzna winna przewyższyć wydobycie.

Rzeczywistość nie potwierdziła profesorskich przewidywań. Konsumpcja wewnętrzna węgla nawet w r. 1938 była akurat taka sama co w okresie prac komisji, a w międzyczasie jeszcze mniejsza. Wywóz również spadał. Przemysł węglowy II-giej Rzeczypospolitej kurczył się.

Za wyjątkiem jednego roku 1929, produkcja utrzymywała się poniżej poziomu przedwojennego. Przyczyną było niskie i przez szereg lat kształtujące się zniżkowo spożycie wewnętrzne, rachuby na podniesienie którego zawiodły.

To samo, niedwuznaczne w swej wymowie zjawisko, wystąpiło w innych gałęziach przemysłu II Rzeczypospolitej.

Żelazo jest dla przemysłu produktem podstawowym, będącym przedmiotem różnorodnej przeróbki, powszechnego zastosowania i masowej konsumpcji.

Bez żelaza trudno sobie wyobrazić rozbudowę przemysłu średniego, przemysłu drobnego i rzemiosła, niemożliwym byłoby dostarczenie gospodarstwu krajowemu instalacji, maszyn i narzędzi produkcji, stworzenie mu koniecznej sieci komunikacyjnej.

Stąd w kraju będącym jak Polska na dorobku można produkcję stali i żelaza uważać za wskaźnik ogólnej sytuacji gospodarczej.

Inaczej jest w krajach wysokiej cywilizacji, silnie uprzemysłowionych, posiadających zróżniczkowany i kosztowny przemysł przetwórczy przez który przejść musi surowiec żelaza, zanim uszlachetniony i zwielokrotniony w swej wartości odpowie wymaganiom rynku.

W tych krajach dla ogólnej sytuacji gospodarczej miarodajnym jest raczej stan przemysłu przetwórczego.

W Polsce natomiast wskaźnikiem nieomylnym tendencji gospodarczych była produkcja surówki żelaza oraz jego spożycie wewnętrzne.

W II-giej Rzeczypospolitej; gdzie trzeba było budować, budować i jeszcze raz budować, - spożycie żelaza na głowę ludności, jak o tym przekonać się można z Małych Roczników Statystycznych, przez lata całe nie przekraczało 19-stu kg, tj. tyle ile wynosiło przedwojenne spożycie mieszkańca Kongresówki.

Katastrofalny spadek wydobycia nafty, groźny dla motoryzacji kraju i jego potencjału wojennego, spowodowany był brakiem wierceń na większą skalę, koniecznych wobec wyczerpywania się starych szybów przedwojennych.

Istniały bogate, a nienaruszone jeszcze tereny naftowe na całym Podkarpaciu, czekały z założonymi rękoma setki tysięcy bezrobotnych, - ale przemysł naftowy zamierał bo nie było kapitału.

Napisany w 1776 przez Szkota Adama Smitha podręcznik ekonomii klasycznej nie zawierał recepty na produkowanie bez kapitału. Na to, że państwo, mając wszystkie inne elementy produkcji prócz kapitału może, a w sytuacji Polski powinno poradzić sobie bez niego, - na to "indywidualista" polakatolik wpaść nie mógł. Tak tedy, oczywiście z winy Adama Smitha, zamierał polski przemysł naftowy.

Spadek produkcji zobrazowany w powyższych kilku zestawieniach próbowano u nas tłumaczyć kryzysem gospodarczym ogólno-światowym, jaki wybuchł w 1929 i objął także i Polskę. Ale nawet na tle dotkniętej kryzysem produkcji światowej produkcja Polski wykazywała swój własny, dalszy spadek, jak to wynika z poniższych cyfr.

Tendencjom panującym w górnictwie i hutnictwie odpowiadał stan innych dziedzin gospodarstwa kraju. Podczas gdy światowa produkcja cukru buraczanego rosła mimo kryzysu ponad poziom przedwojenny, cukrownie w Polsce wytwarzały mniej niż w r.1913.

Równocześnie zaś spożycie cukru na głowę ludności było w Polsce jednym z najniższych w świecie. Dla roku 1933 wyniosło ono 8.6 kg . Mieszkaniec Kongresówki spożywał przed wojną przeciętnie l0.6 kg cukru.

W r. 1937 gorzelnie w Polsce wyrobiły 86 mln. litrów spirytusu, ilość największą od r.1929, w którym osiągnięto cyfrę 87.8 mln. litrów. Lecz nawet i ta ostatnia cyfra wynosiła zaledwie 34% produkcji przedwojennej z roku 1909,

Podobnie było z piwem, którego konsumpcja na głowę ludności w okresie najlepszej nawet koniunktury gospodarczej II Rzeczypospolitej nie przekraczała 30% spożycia z przed wojny.

W przemyśle ceramicznym przedwojenna średnia roczna 2-ch miliardów cegieł została prawie osiągnięta w r. 1928, lecz szereg następnych lat przyniósł znów spadek poniżej tej cyfry.

Dużemu zahamowaniu po szczytowym roku 1928 uległa produkcja maszyn i narzędzi rolniczych, nawozów sztucznych, taboru kolejowego i szeregu innych dóbr, zarówno kapitalnych jak pośredniego spożycia.

Takie były następstwa tego, że biedniejący coraz bardziej chłop począł dzielić zapałkę na dwie albo i na cztery części - praktyka szeroko stosowana po wsiach II Rzeczypospolitej. Jej cofanie się gospodarcze trudno usprawiedliwiać, jak to często, a pochopnie czyniono zniszczeniami i dezorganizacją przemysłu podczas wojny, nawet jeśli się uwzględni że trwała ona u nas o dwa lata dłużej niż gdzie indziej. Zdolność wytwórcza przemysłu nie ucierpiała od wojny w stopniu takim, który by tłumaczył suchotniczy żywot fabryk polskich w latach powojennych.

Zachodziło co innego, a mianowicie niewykorzystanie zdolności produkcyjnej tych fabryk. W r. 1926, jednym z pomyślniejszych, kopalnie wykorzystane były w 56 %, rafinerie nafty? w 65 %, cukrownie - w 70 %, fabryki nawozów sztucznych - w 40 %, garbarnie - w 55 %, cementownie - 41 %, drożdżownie - 33 %, fabryki obuwia - w 37 % .

Tak więc gdy spotęgowanie wytwórczości we wszystkich dziedzinach gospodarstwa było nakazem chwili - przemysł polski pracował na zwolnionych obrotach.

Podczas gdy produkcja krajów o podobnej jak Polska strukturze gospodarczej już po r. 1933 wzgl. 1934 wybitnie wzrastała i doszła w r. 1937 u Węgier i Rumunii do wskaźnika 140 - produkcja Polski wciąż jeszcze nie przekroczyła była wskaźnika z przed lat dziesięciu. Statystyka Polski wzorem zagranicznej, przyjmowała za miarę porównań rok 1928, jako rok wysokiej koniunktury gospodarczej.

Dla bogatych, nasyconych, przemysłowo krajów Zachodu rok ten był istotnie rokiem pomyślności i dobrobytu. Tłusty dla nich - dla Polski rok 1928 był rokiem dociągania się zaledwie do stanu wytwórczości z przed wojny, gdy równocześnie poziom życia szerokich mas ludności w tymże roku 1928 niewiele odbiegał od poziomu minimum egzystencji.

Lata następne nie tylko nie przyniosły poprawy pod tym względem, ale przeciwnie pogarszanie się, tym dotkliwsze, że ludność w szybkim tempie narastała.

Rok po roku wydawany przez Główny Urząd Statystyczny w Warszawie Mały Rocznik Statystyczny przynosił obraz postępującego w gospodarstwie upadku. Dopiero w r. 1939 oficjalna statystyka II Rzplitej spostrzegła się, że stosowane dotąd wskaźniki produkcji nie odzwierciadlają należycie zapoczątkowanej po maju 1926 przez ciąg reformistyczny "radosnej twórczości"

W rezultacie. M.R. S. za rok 1939 podał poprawione, w wyniku zastosowania innej metody obliczeń, wskaźniki produkcji przemysłowej za całe 10 lat wstecz, a wskaźnik za rok 1937 ustalił na 111 - zamiast dawnego 85.

Radosny ten fakt nie omieszkała podać do wiadomości publicznej prasa i społeczeństwo odetchnęło z ulgą, że nareszcie przemysł krajowy ruszył szparko naprzód.

Co innego jednakże mówiły cyfry absolutne produkcji, cyfry wypracowanych robotniko-godzin, cyfry stanu zatrudnienia w poszczególnych działach przemysłu.

Rozwiewały się nadzieje ekonomistów liberalnych, że skoro tylko nastanie spokój w kraju, gospodarstwo narodowe pocznie rozwijać się automatycznie.

Inicjatywa prywatna nie dawała znaku życia o sobie, zdolność nabywcza kraju, a z nią opłacalność produkcji malała, bezrobocie rosło, o kapitalizacji wewnętrznej w tych warunkach mowy być nie mogło.

Pożyczki zagraniczne napływały skąpo i na uciążliwych, a nieraz na upokarzających warunkach. Zdarzało się że obcy kapitał, nie ufając państwu jako dłużnikowi, wymagał jeszcze dodatkowego zabezpieczenia na majątkach komunalnych.

W związku z zaciągnięciem pożyczki stabilizacyjnej w r. 1927 II Rzeczpospolita zgodzić się musiała na przyjęcie cudzoziemca w charakterze doradcy finansowego Rządu i członka Rady Nadzorczej Banku Polskiego na przeciąg trzech lat. Polakatolik, co w obcej służbie dochodził do rangi Dunajewskich, Bilińskich, ministrów skarbu Austrii, na własnym gospodarstwie potrzebował obcych rzeczoznawców i obcych doradców. Gospodarstwo zaś to, wbrew wszelkim prawidłom i receptom ekonomii klasycznej, kształtowało się według własnych, rodzimych praw - praw ciągu harmonicznego.

Jeszcze w pierwszych latach niepodległości sytuację w przemyśle węglowym ratowało to że na podstawie traktatu wersalskiego Niemcy obowiązane były importować węgiel z Polski w ilości 6 mln. ton rocznie. W r. 1925 obowiązek ten ustał.

Raz jeden tylko nadarzyła się gratka w postaci strajku górników angielskich w 1926, dzięki któremu wywóz węgla polskiego w tym roku wyniósł prawie 15 mln. ton, cyfrę nigdy potem do końca II Rzplitej nie osiągniętą.

Krótkotrwałym też, a niebezpiecznym środkiem podtrzymania gospodarstwa była rabunkowa wyprzedaż lasów, kiedy to w latach 1922 - 1927 wycięto do wywozu o 34 % więcej ponad dozwolone racjonalną gospodarką etaty rębne. Było objawem niezdrowym, że w r. 1927 drzewo, przeważnie w stanie surowym, stanowiło aż 25 % ogólnego tonażu wywozu.

Spadek powierzchni lasów o 3 % w stosunku do stanu zalesienia z r. 1919 wskazywał, że na dłuższą metę gospodarka taka nie jest możliwa, o ile lasy nie mają ulec zagładzie.

Wypada się zastanowić, w jaki sposób przejawił się w gospodarstwie zapoczątkowany w 1926 w polityce ciąg reformistyczny.

Podobnie jak to było w czasach sejmu czteroletniego, wysiłki reformistów skierowały się równocześnie także i w dziedzinę gospodarczą, a mianowicie na zaspokojenie najpilniejszych gospodarczych konieczności państwowych.

Do tych należało utrzymanie za wszelka cenę w ruchu wielkiego przemysłu objętego po zaborcach.

Gdy rachuby na rychłą jego samowystarczalność okazały się płonne, alimentowanie Oaz Wysokiego Poziomu Produkcyjnego, pomyślane pierwotnie jako zabieg czasowy, przerodzić się musiało w system trwały.

Lecz szanse jego realizacji stawały się coraz bardziej ograniczone w miarę jak kurczyły się zasoby gospodarstwa narodowego jako całości. Sytuację pogorszył jeszcze wybuch w 1929 r. światowego kryzysu gospodarczego, skutki którego w Polsce objawiły się m. in. spadkiem wywozu i ucieczką kapitałów zagranicznych.

Polityka gospodarcza państwa ujrzała się zmuszoną zrezygnować z szeroko pierwotnie zakrojonych planów, które zakładały stopniową ale pewną, samorzutną rozbudowę przemysłu w parze z ogólnym rozwojem ekonomicznym kraju.

Redukcja ambicji gospodarczych państwa nie oznaczała jednak zmniejszenia się jego świadczeń na rzecz gospodarstwa krajowego.

Jak już mówiliśmy, państwo od samego początku musiało wziąć na siebie ciężar utrzymania wielkiego przemysłu. Wzgląd na obronność kraju nie tylko wymagał zachowania już istniejących, ale nadto stworzenia szeregu nowych gałęzi przemysłu, jak lotniczy, zbrojeniowy, chemiczny, elektrotechniczny, itd.

Powołać je do życia, wobec braku inicjatywy prywatnej i kapitałów prywatnych, mogło znowuż tylko państwo. Nie na tym koniec. Zmniejszanie się, na skutek postępującego ubożenia ludności jej siły nabywczej stawiało pod coraz większym znakiem zapytania rentowność przedsiębiorstw przemysłowych już dzięki pomocy państwa powstałych, zwłaszcza przedsiębiorstw większych, wymagających dużych nakładów i dużych kapitałów obrotowych.

Przedsiębiorstwa te mogły stać tylko przy ciągłej pomocy państwa, udzielanej czy to w formie dostaw rządowych, zniżek kolejowych, ulg podatkowych czy gotówkowych kredytów. Państwo, zmuszane z różnych względów do mniej lub bardziej bezpośredniego angażowania się w przemyśle, zyskiwało w ten sposób kontrolę faktyczną nad całym szeregiem przedsiębiorstw.

Z czasem, gdy wiele z nich nie było w stanie wywiązać się z zaciąganych wobec państwa zobowiązań lub zalegało z podatkami, to ostatnie przejmowało dłużnicze przedsiębiorstwa bądź na własność bądź w zarząd przymusowy.

Tą drogą państwo stało się posiadaczem wzgl. zarządcą pokaźnej liczby instytucji i zakładów gospodarczych. Rocznik Polityczny i Gospodarczy P.A.T., 1938, wylicza oprócz 14 ?stu banków, będących bądź w całości bądź w części "w kieszeni" państwa, następujący stan jego posiadania.

W rękach państwa znajdowało się 70% produkcji żelaza, 30% - węgla, 20% nafty, 50% przemysłu metalowego, itd. Państwowymi były w 93% koleje, w 39% lasy. Nadto państwo posiadało pięć monopoli - solny, spirytusowy, tytoniowy, zapałczany i loteryjny.

Ogólna wartość przedsiębiorstw państwowych dochodziła do 1/4 wartości całego majątku narodowego i nie było niemal dziedziny przemysłu w której skarb państwa nie był zaangażowany wprost lub pośrednio, jako producent, udziałowiec, wierzyciel.

Rosnąca ingerencja państwa w życie gospodarcze kraju pociągała za sobą konieczność utrzymywania ogromnego aparatu administracyjnego. Gdy w r. 1921 liczba pracowników państwowych wynosiła 381 tysięcy, to pod koniec II Rzeczypospolitej z funduszów publicznych żyła armia około 750 000, wliczając w to oprócz urzędników państwowych także emerytów, zawodowych wojskowych, urzędników samorządu i rozmaitych instytucji zetatyzowanych.

Był to czystej wody etatyzm i było to zarazem świadectwo natężenia ciągu reformistycznego w gospodarstwie.

Reakcja ciągu reformistycznego na ogarniający całokształt życia II Rzeczypospolitej ciąg harmoniczny musiała iść tymi samymi drogami w gospodarstwie jakimi poszła w polityce. I tu i tam tym samym tendencjom rozkładowym państwo musiało się przeciwstawiać przez coraz dalsze wkraczanie w życie społeczeństwa.

I tu i tam państwo w rękach reformistów było narzędziem za pomocą którego usiłowano dokonać tego, na co obywatel zdobyć się nie mógł lub nie chciał. Od strony tego ostatniego sprawa przedstawiała się jako ograniczanie praw jednostki na rzecz wszechwładzy państwa - w polityce, a zabijanie inicjatywy prywatnej na ołtarzu molocha etatyzmu - w gospodarstwie.

Dyktatura gospodarcza rządu nie cieszyła się uznaniem społeczeństwa z tych samych powodów dla których niepopularne były rządy silnej ręki w polityce. Oprócz momentów natury ideowej, przeciwnicy etatyzmu w Polsce wysuwali argument małej rentowności kosztownej i notorycznie nieudolnej gospodarki państwowej.

Wskazywano na to że pracujące w uprzywilejowanych warunkach, nieobciążone podatkami przedsiębiorstwa państwowe przynosiły dochodu zaledwie 0.5?0.7% ich wartości kapitałowej. Obliczano że skarb mógłby mieć dochód kilkakrotnie wyższy z samych tylko podatków jakieby te przedsiębiorstwa płaciły, gdyby państwo przekazało je w ręce prywatne.

W świetle dotyczących cyfr i statystyk był to argument słuszny, ale była to dopiero jedna strona medalu. Przeciwnicy etatyzmu zapominali o tym, że wiele przedsiębiorstw, pierwotnie prywatnych, znalazło się w posiadaniu państwa właśnie dlatego, że nie były one w stanie pracować rentownie płacąc równocześnie owe bardziej korzystne dla skarbu podatki.

Po drugie, państwo w wielu wypadkach musiało brać na siebie rolę przedsiębiorcy, a mianowicie tam, gdzie przedsiębiorca prywatny albo nie widział dla siebie interesu, albo co najczęściej, nie rozporządzał potrzebnymi środkami. Po trzecie wreszcie, - dochodowość nie jest najważniejszym motywem działalności gospodarczej którą państwo przedsiębierze dla celów wyższej konieczności. W kraju, gdzie Wokulscy byli raczej tworem wyobraźni pisarskiej, aniżeli rzeczywistości, w kraju gdzie ideałowi człowieka stokroć bliższym był brzękający ostrogami oficerek czy mandaryn w VIII stopniu służbowym w Urzędzie Zagospodarowania Odłogów niż typ kapitana przemysłu - w takim kraju państwo musiało gospodarzyć i za siebie i za obywateli. Jest rzeczą znowuż inną - z jakim skutkiem to czyniło.

Mimo poddania go daleko idącej opiece państwa, przemysł II Rzeczypospolitej nie okazywał spodziewanej żywotności, jak to zostało zilustrowane wyżej. Tutaj chodzi nam o podkreślenie czego innego, a mianowicie analogii form w jakich na polu gospodarczym wyraziła się działalność reformatorów I i II Rzeczypospolitych.

Za króla Stasia postulat uprzemysłowienia kraju realizowano przez zakładanie fabryk jedwabi, kart do gry, koronek - właśnie wtedy gdy brakowało armat.

Powtórzenia się tego rodzaju działalności gospodarczej w II Rzplitej można by się dopatrywać w imprezach takich jak kolejka linowa na Kasprowy, jak turystyczne lux-torpedy, jak budowanie milionowych kasyn oficerskich, luksusowych jacht-klubów, itp. a na które to imprezy umiano znaleźć miejsce w kolejności potrzeb kraju.

Ale, mądry po szkodzie, polakatolik w II Rzeczypospolitej pomyślał też i o armatach. Miał już fabryki samolotów, dział, karabinów, i jeszcze inne. Pozostawało tylko wykorzystać je w l00% dla celów, dla jakich z wielkim wysiłkiem zostały stworzone - dla produkcji broni i sprzętu wojennego. To wymagało pieniędzy.

Pieniądze od biedy mogłyby się znaleźć tylko pod warunkiem przyhamowania twórczego rozmachu o charakterze jacht-klubowym, ograniczenia wydatków personalnych, rozlicznych funduszów reprezentacyjnych itd.

Była to kwestia ustalenia hierarchii potrzeb państwowych, jeśli już nie czego innego. Kwestię tę polakatolik rozwiązał z właściwą mu, a tylokrotnie w historii manifestowaną umiejętnością orientowania się w otaczającej go rzeczywistości.

Polityka zbrojeniowa II Rzeczypospolitej uparcie trwała przy założeniu, że wojny w najbliższej przyszłości nie będzie. Wielka Brytania, którą od Niemiec dzieliła bariera Francji i własne morze, już na dwa lata przed wybuchem wojny poczęła drukować kartki żywnościowe, gromadzić zapasy i szkolić kadry Food Ministry w przewidywaniu rychłego konfliktu. Rosja, dla ochrony zdobyczy swej rewolucji, przez 20 lat zbroiła się konsekwentnie i forsownie.

Inaczej oceniał sytuację polakatolik. W Polsce jeszcze w przededniu Września wywożono zagranicę tę trochę działek przeciwlotniczych, jakie zdołano już wyprodukować w kraju . W konsekwencji przyjętego tak rozumnie założenia postawiono w Polsce na program długofalowej, ze względów budżetowych powolnej rozbudowy krajowych fabryk broni, z poniechaniem gromadzenia za wszelką cenę i wszelkimi sposoby broni i sprzętu gotowego.

Uważano, że w zakresie swych specjalności fabryki zawsze zdążą zaspokoić potrzeby armii na wypadek wojny, gdyby takowa groziła. Pełne wykorzystanie tych fabryk dla produkcji wojennej uznano za zbyt kosztowne i niekonieczne, By jednak nie niszczały, po stanowiono je wykorzystać w jakiś sposób.

"Tak więc Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia produkowały względnie jeszcze produkują rowery i kłódki, maszyny do pisania, meble biurowe i inne wyroby stolarskie, maszyny tytoniowe, narzędzia, itd. - Państwowe Zakłady Lotnicze - obręcze do rowerów, błotniki rowerowe itp. Państwowa Wytwórnia Prochu - podobno nawet pułapki na myszy, szczotki do zębów, łyżwy itd."

Na rowerach, które Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia produkowały w roku 1931 - państwo poniosło coś ponad 1 milion zł straty. Na karabinach, których Państwowe Wytwórnie Uzbrojenia w roku 1931 nie produkowały - stratę we wrześniu 1939 poniósł cały naród.

W bilansie otwarcia II Rzeczypospolitej nie przemysł jednakże, ale rolnictwo było pozycja główną. W r. 1931 ludność wiejska stanowiła 76% całej ludności.

Według danych z lat 1926 - 1930 w łącznej wartości produkcji rolniczej, górniczej i przemysłowej kraju górnictwo uczestniczyło zaledwie w 6%, przemysł w 36%, zaś 68% przypadało na rolnictwo.

Ziemia - to odwieczny, wciąż ten sam, głęboko podobnoć umiłowany warsztat pracy polakatolika.

Stan zniszczonego wojną rolnictwa, perspektywy przed jakimi stanęło w odrodzonym państwie wołały o pomoc ze strony rządu nie mniej wydatną niż to było w wypadku przemysłu.

Na stan ten, niezależnie od zniszczeń wojennych, składały się:

1. niska, przeciętnie biorąc, technika rolnicza a zatym mała wydajność.

2. niezdrowa struktura rolna: według spisu z 1921 na ogólną liczbę 3, 262, 000 gospodarstw 64.7% było karłowatych, gospodarczo niesamowystarczalnych, a dusiły się one na zaledwie 14.9% powierzchni ziemi uprawnej, 44.8% której znajdowało się w rękach obszarników.

Liczba tych ostatnich nie przekraczała 0.6% ogółu właścicieli gospodarstw.

3. niesłychane rozdrobnienie ziemi chłopskiej, dochodzące nieraz do tego że jedno gospodarstwo składało się z kilkunastu poletek rozrzuconych na kilometry od siebie.

We wsi Potuże, gminy Gorlicze, powiatu nowogródzkiego istniało sobie gospodarstwo 4-ro hektarowe, pocięte na 138 "sznurków"? skrawków ziemi o szerokości węższej niż rozpiętość brony.

4.przeludnienie wsi, posiadającej więcej rąk do pracy niż to było gospodarczo potrzebne.

5. wreszcie przewaga tradycyjnej gospodarki uprawnej nad bardziej dochodową hodowlaną.

Był to stan niepomyślny, a na perspektywy jego poprawy cieniem kładł się fakt szybkiego wzrostu ludności - skutek wyzwolonej w czasach niewoli, a nie zahamowanej jeszcze Lawiny Demograficznej. Wprawdzie już po kilku latach niepodległości stopa przyrostu naturalnego poczęła maleć, mimo to jednak przyrost absolutny wyrażał się cyfra ok, 400, 000 rocznie.

Przed wojna ujściem dlań była emigracja stała i sezonowa, po wojnie jednak mocno ograniczona, nie odgrywała większej roli. Wykluczonym był odpływ ludności wiejskiej? do przemysłu, gdyż ten nie rozwijał się. Liczba robotników w przemyśle II Rzeczypospolitej bywała nieraz mniejsza od liczby pracowników państwowych.

Pozbawione dróg ujścia nadwyżki ludnościowe wsi stawały się coraz większym dla niej ciężarem. W r.1935 Instytut Gospodarstwa Społecznego obliczył, że na 18, 543, 600 ludności gospodarstw wiejskich liczba zbędnych w wieku 14 - 59 lat wynosiła 2, 371, 000 osób.

Jak się odbijało to m.in. na technice produkcji, zacytować można oświadczenie, w związku z ankietą Instytutu, jednego z gospodarzy, iż: "celowo nie kupuje młockarni, aby synowie mieli więcej roboty w zimie młócąc cepami, bo i tak dużo czasu spędzają bezczynnie."

Wyniki badań Instytutu nie dawały jednak pełnego obrazu przeludnienia wsi, gdzie masa samej tylko ludności bezrolnej obliczana była na około dwa miliony. Całkowita liczba zbędnych w rolnictwie wahała się pod koniec Rzeczypospolitej według różnych obliczeń od 4-ch mln.(Ludkiewicz) do 7-miu mln. (Poniatowski).

Tak wielkiego przeludnienia nie byłaby w stanie rozładować najbardziej nawet radykalna reforma rolna, a to z uwagi na szczupłość, w stosunku do potrzeb, istniejącego zapasu ziemi.

Mogłaby ona jednak, zdecydowanie przeprowadzona, przynieść pewną ulgę. W razie przyjęcia - jak tego wymagała sytuacja - 50 ha jako maksimum dozwolonej indywidualnej własności ziemskiej, zapas ziemi nadającej się do parcelacji wyniósłby, skromnie licząc, 6 milionów ha.

Z tego roczna parcelacja 640 tys. ha pozwoliłaby na tworzenie co roku '80 tys. 8-mio hektarowych gospodarstw, zdolnych do wyżywienia, licząc przeciętnie po 5 osób na gospodarstwo, 400 tysięcy ludzi, a więc tyle mniej więcej ile wynosił roczny przyrost ludności.

Rzecz prosta że sfinansowanie reformy rolnej w takim zakresie możliwym było tylko w razie wywłaszczania bez odszkodowania. Na to zabrakło wykonawcom odwagi.

Wprawdzie uchwalona pod wpływem sytuacji wojennej ustawa z lipca 1920 r. przewidywała konfiskatę 50 % wywłaszczanej ziemi, ale do wprowadzenia w życie tej ustawy obszarnictwo nie dopuściło.

Następna ustawa o reformie rolnej z 1925 r. przyjęła już zasadę pełnego odszkodowania.

W myśl tej ustawy miało ulec parcelacji w ciągu l0 lat zaledwie 2 mln. ha, a to po 200 tys. ha rocznie. Tak więc jeśli chodzi o rozmiar i sposób wykonania reformy rolnej, państwo polakatolika, miłośnika półśrodków, nie zdobyło się na to co przeprowadziły u siebie Rumunia, Litwa, Łotwa, Nawet ta skromna kwota 200 tys. ha rocznie nie była wykorzystywana. Brak pieniędzy i opór ze strony obszarników sprawiały, że w rzeczywistości parcelowano znacznie mniej.